دایک و باب تاکە مەزنترین کاریگەرینە ل سەر کەساتییا زارۆکان

حمدیە شکری
رولێ دەیک و بابان ل بەراهیا هەمی تشتایە بۆ گەشەکرنا زارۆکی، تایبەت کەساتیا وی وەکی گەلەک ژ مە هزردکەن هەمی ل سەر فێرگەهێن ژ دەرڤەی مالێ دمینیت،وەک ئەم دبینین پتریا دەمێ زارۆکی دناڤا خێزانێ دا دەربازدبیت هەتا دەیک و باب ژینگەها ویژی بۆ ژێدگرن هەتا رادەکێ سنوران ژی بۆ دانن، تایبەت هەر پێنج سالێن دەستپێکێ کو زارۆک ب تمامی ل سەر شێوازێ زارڤەکرنێ (تقلید)ێ فێردبیت،  سالا پێنجێ ب شێوەکێ سەربەخۆ ئێدی سەرەدەریێ دگەل هەر تشتی دکەت کا کەسەتیا وی هەروەسا شێوازێ هزرکرن رەفتارێن وی چەوا دروست بوينه یان چەند ب هێزی یان لاوازی گەشەکرییە، بۆ نمونە (ئەو تشتێن بسەرێ مە دهێن بەری ئەم وەربگرین ئەم لدەف خو تێگەهەکێ دەینێ و دهێتە تێگەهشتن ئەڤ نمونە هەمان تشتەژی بۆ زارۆکی کا چەوا تشتی وەردگریت،هەتا کو گەلەک جارا دبیت ئەڤ تێگەهشتنا مروڤی بۆ تشتا نەیا دروست بیت لێ ئەم بەرهەڤ نینین دەستا ژێ بەردەین).

هەلویستێن دبنە ئەگەرێ شاش تێگەهشتنا ژیانێ دەف زارۆکان:
نازدارکرن: گاڤا ب شێوەکێ زێدەرویی بهێتە نازدارکرن و هەمی پێتڤیێن وی بهێنە بەردەست کرن هەتا سەربەخویا خوە ژ دەست ددەت ل ڤێرێ زارۆک فێردبیت هزدکەت دێ هەمی هیڤی و داخوازێن ئەوی هێنە جێبەجێکرن، ئەگەر چەند مەحال ژی بن ب رێیا وان کەسێن چاڤدێرییا وی دکەن، هەتا وێ هزرێ دکەت دونیا هەمی ل دور وی دزڤریت و ژهەرکەسەکێ گرنگترە وگاڤا دگەهیتە قوناغا پێگەهشتنێ ئێکجار دبیتە کەسەکێ مەترسیدار کەسەکێ خۆ پەرست جارنا توندوتیژ یان ژی دوو ری ژێ دەردکەڤیت یان خوە ب باشی دەتە دیارکرن، لێ مەرەما وی هەر وەکو خۆ دمینیت ئەو ژی زالبوونە ب سەر کەسێن دی هەروەسا ب تمامی هەڤکاریێ ناکەت ژبەر لسەر هندێ نە هاتیە فێرکرن، ئارمانجا وی یا سەرەکی ئەوە سەنتەرێ گرنگی پێدانا هەمییا بیت و ئەو تشتێ وی دڤێت بدەستخۆڤە بینیت خو ئەگەر ژ هەژی نەبیت ژی، تشتێ کەساتیا کەسێ نازدارکری دیارکەت تەوەرێ گرنگیپێدانا وی تەکەزێ ل سەر وی بخۆ دکەت.
پەککەفتنا فیزیکی: ئەو زارۆکێن توشی هندەک ژ جورێن پەککەفتنێن لەشی دبن ژ ئەگەرێ نەخوشیەکێ یان ژ روودانەکێ یان بۆ ماوەی ئەڤ توشی گەلەک ژ شکەستنا دبن ژبەر هزرکرنا وان یا نە دروست بەرامبەر وان و هەستکرنا وان ب نەتمامیێ و نە بەختەوەریێ یان جاران ترسا وان ژهندێ زارۆکێن دی سفکاتێ پێ بکەن، تاکە رێکا رازیکرنا ڤان ئەوە کەسێن گەلەک نێزیک دایک و باب نەهێلن تەکەزێ لسەر پەککەفتنا خۆ بکەت و گرنگیێ بدەنە وان هێزو شیانێن ڤەشارتی ئەڤێن دناڤا ویدا هەین، کەسێن پەککەفتی دشێن سەربکەڤن پترییا جاران داهێنان ڤەدیتن بەهرا وان کەسا بوینە یێن توشی گەلەک ئاستەنگێن لەشی بوین ژبەر ئەململانێ یا وان کری دگەل پەککەفتنا خۆ هێزا وا زێدە کری بەرەڤ پێشڤەبچن و بسەر گەلەک ئاریشا کەفتینە مروڤێن ساخلەم نەشیاینە تێدا بسەربکەڤن،دشیاندا نینە ب رێکا هێزێ یان لاوازیا لەشی بریارێ لسەر ژیرێ کەسەکێ بدەین  ژبەر ژیر ب تمامی ب رێکەکا جودا ژ دوخێ لەشی وەرارێ دکەت.
پشتگوههاڤێتن: زارۆکێن ڤیان هەڤکاری نەدیتی چ هێزێن ئەرێنی نابن پشتا خۆ ب کەسێن دی گەرم کەت ل ڤێرێ گەلەکا ب ساناهییە هەست پێ بکەین ژبەر ب تنێ بەرهنگارییا ئاریشا دبیت و و چاڤەرێ هاریکاریەکا چەندا بچیک ژی بیت ژ کەسێ ناکەت، تا رادەکێ جڤاکی ب جڤاکەکێ سار بێ هەست دبینیت هەروەسا نە باوەری بخۆبوون هەروەسا بێ هەستی ب شێوەکێ دیار لدەف هەیە و بەردەوام گومانن بەرامبەری کەسان  زارۆکێن ژ ڤیان گرنگی پێدانا دایک و بابا بێ بەهر دبن چ تشت نەشێت قەرەبویا وێ بکەت.

هندەک رەفتارێن دەیک و بابان و کاریگەری ل سەر کەساتیا زارۆکی:
١-قوتان: پترییا جاران دەیک باب ب کاردئینن بۆ سزادانا زارۆکی و ژبلی زیانێ چ مفا تێدا نینە، دەمێ توژبەر تشتەکێ زارۆکێ دقوتی ل ڤێرێ بتنێ لسەر قوتانێ رادهێت ئێدی تو بەردەوام بقوتی مفا نابیت ل ڤێرێ ل شونا قوتانێ سزا بدە ب تشتێ ئەو حەزژێ دکەت وەک ژێستاندنا ئەو یاریێن ئەو حەزژێ دکەت یان گەلەک جاران ب ئاخفتنا خوش،یان دەمێ خشکوبرایێن خو دقوتیت دایک باب ژی رادبن هەر ئەو کریارا وی کری دوبارە دکەن و دقوتن،گاڤا خەلەتیەکێ دکەت هەولبدە جارا دەستپێکێ هند مەزن نەکە ب رێیەکێ نیشا بدە کو یێ شاشە یان بەرامبەر وێ گاڤا چاکیەکێ دکەت هەر چەندا بچیک بیت خەلات بکە چ ب دەستخوشیێ یان ماچ و هەمبێزکرن یان ب تشتەکێ لڤێرێ رەفتارێن چاک و خراب ژ ئێک جودا دکەت و رەفتارێن چاک دەف زێدە دبن پتر ژ یێن نە دروست.
٢- هندەک جاران زارۆکا دڤێن جهێ سەرنجێ بن بۆ دایک و بابان و رەفتارێن شاش دکەن یان دکەنە گری بێ سەبەب وێگاڤێ هندی ژتە بهێت پشتگوهکە هەروەک تە هایژێ نە ژبەر گاڤا دبینن دەیک یان باب گرنگی ب وی تشتی ئەو خالا لاوازیا وان ب خۆ ب دەرفەت دزانیت بەردەوام دوبارە دکەت دا بیتە جهێ سەرنجێ.
٣- هەروەسا ئەو دەیک و بابێن هەمی تشتا بۆ زارۆکێن خۆ دکەن هەتا جاران زارۆک نەشێت خۆ ب رێڤە ببەت بێ وان و سەربەخۆیا خۆ ژ دەست ددەت.
٤- ئەو دەیک و بابێن رەفتارێن زارۆکێن خو ب چڤە نە وەرگرن سەر بێدەنگ دمینن.
٥- گاڤا زارۆک هەر تشتێ داخواز دکەت دەیک و باب بۆ دکەن و ژبیردکەن زارۆکێ وان لسەر (عينات)ێ مەزن دبیت ل ڤێرێ هەرجارەکا داخوازیەکێ دکەت ئەگەر هەبیت ئێکسەر بدەڤێ یان ژی چ دەما نە دەڤێ ژبەر ئەگەر دەم بسەرڤە بچیت و تو بۆ بکەی ئەو لڤێرێ عییناتی دبیت لسەر داخوازێن خۆ.
٦- نە بەحسکرنا بابەتێن تایبەت ێن خێزانی ل دەف زارۆکی هەروەسا دویرکرنا وی ژ فشارێن ژ ژیێ وی مەزنتر.
٧ - نە بەراوردکرنا وی دگەل زارۆکێن دی.