جۆتیاری و تۆڤ بژین و ھندەک کارێن بەرێ

ئلیاس نەعمۆ خەتاری
جۆتیاری: پشکا ھەرە مەزنبوو ژ ژیانا بەرێ پشێوەکی گشتی لەوما کارێ زەلامین بەرێ بەھرا بتر دگەل دەشت و چۆل و بیستانا و سەر ئاڤیابوو، جۆتیاری و کێلان و چاندنا عەردی ب ھەڤجار و گێسن ب گای و مەھینا ھەتا دەمێ پەیدابوونا تەرەکتەرا، تۆڤ بژین کارێ وان زەڵاما بوو ئەوێن خودان ئەزموون دوی باریدا چۆنکی ئەڤی کاری زانین و شارەزایی بۆرا دڤێت و ھەر جۆرەکی تۆڤی رێکا خۆ یا تایبەت وا ھەئ ژبۆ بژینێ داکو باش و وەکی ئێک شین بێت، کێلانا عەردی کو ب شەڤێ (شەبەقێ) بەری رۆژھەلاتێ ژمال دەردکەفتن و بەرف زەڤیێن خۆ دچۆن و ھەڤجارێ خۆ کاردکرن و پشتی ھەموو پارچێن وی پێکڤە گرێدابان و ڵسەر پشتا گای و مەھینان سوارکربان و خەت بخەت جۆت دھاژۆتن،

تۆڤ بژین: کارێ تۆڤ بژین بەری چۆتی دەست پێدکر و کورکێت گەنج و جحێل ھاریکایا بابین خۆ دکرن و خۆ فیردکرنە تۆڤ بژینی ئەو کار بوو دەمێ تۆڤ دبرنە سەر عەردی و ب مێزەرکێ دکرنە ئت ستۆیێ خۆدا بشتی تژی تۆڤدکر وەکی گەنم  جەھ نۆک نیسک دێ ب دەستێ جەپی ب مێزەرکێ گرتبا و ب دەستێ راستی تۆڤ بژاندبا و لناف زەڤیا خۆ بەلافکربان.

راخستن: دەمێ بەرھەمێ دروتی ژ دەشتێ دگێشانە بێدەران بۆ چەند رۆژان ل بێدران دھێلان ولبەر رۆژێ رادخستن وجارنە لێک ئت قولباند دا باش ھشکبت و پاشی ئت قوتان.

خەپارا گندۆرا:
خەپار ئانکو پاقژکرنا وەرزی ژ زەغەلیێ (زەغەلی ئەوو  روەکێن سروشتی ئەوێن  بخۆ شیندبن لناڤا وەرز و بیستانا) لەوما دڤیا خەبار ھاتبا کرن دا عەرد پاقژکربان ژ زەغەلیێ و ئاخ دابانە بەرێنێت وەرزێ گندۆرا.
لات و چنین: دەمێ چاندنا وەرزی ھندەک گولێن بەرۆژ بۆ تۆڤی لناڤا وەرزی دچاندن و دکرنە رێز خەت بخەت دگۆتنێ لات ھاریکاریا چنینێ دکرن .

ـ  بێریا پەزی: جوانترین کارێ بەرێ بوو، کو بەھرا بتر کەچ پێ رادبوون، کو ھەتا ئیرۆ رۆژ وەک فلکلۆر و چیرۆک و ئستران و شعر و ھۆزان پێ دئێنە گۆتن، لسەر دەمێن بەرێ شەپەقێ شڤانی بەز دبرە چێروانێ ھەتا دەمێ پشتی تێشتا سبێ پاشی ل جھەکی ئاڤ لێ ھەی مەغەل دکر، ئانکو دسەکناند و ئاڤ ددایێ بۆ دەمژمێرەکێ دووا بێھنڤەدان دکر، و خەلکێ گوندی دھاتن بەزێن خۆ ددۆشاندن دگۆتنێ بێڕیێت پەزی (بێریڤان) پشتی بەزێ خۆ دۆتبان و شیرێ خۆ کربانە دمەشکاندا، ھندەک کارک و بەرخکێن کچک مێژاندبان پاشی دزڤرینە مال و شیرێ خۆ دکرنە ماست و پەنیر.

ـ  مەشك و پەنير: مەشک ئانکو جلدێ گیانەوەری پشتی بێتە پاقژکرن پشێوەکی جوان کو چوو درب و دراندن لێ نەبن پاشی دئێتە بکار ئینان ژبۆ کێھاندنا ماستی وبۆ چێکرنا دەوی و دروستکرنا نڤشکی، مەشک ب سێ دارا ھەلاویست دکرن وماست بەرددانێ دگەل ھندەک ئاڤێ پاشی دێ دوو ئافرەتان ئەو مەشک شلقاندبا دگۆتنێ (مەشک کێھاندن) ھەتا زانیبا نڤشک بسەر کەفت پاشی دێ خالی کربان، نڤشک ژ سەردگرت بۆ خوارنێ و دەوو ژی بۆ ڤەخوارنێ، دیسان پەنێر و ژاژی (شۆری) چێکڕن کارێ ئافرەتان بوو، ھەر وەکی پەز دۆتنێ پەنیر چێدکرن و د تەپاند وسیرک دکرنە دناڤدا ھەر وەسا ژاژی کو جھێن تایبەت بۆ پەیدا دکرن وەکی کلۆسک و بنعەردکرن، ئەڤ کار بتایبەت لدەفەرێن ھەویریان دھاتنە چێکرن ژبەرکو خودان پەزەکی زۆر و زاڤبوون.

دووماژۆ: ئەو کورە جحێلێ بچەکێ مەزنبووی و بویە جەدع دێ دگەل شفانا چۆبا بەر پەزی یان دگەل گاڤانا چۆبا بەر گارانێ ب مەرەما فێربوونێ و ھاریکاریێ لەوما  گەلەک جاران دێ خەلکێ ئەو کورێ خۆ یێ جەدع دگەل شڤان و گاڤانا ڤرێکربا ب مەرەما فێربوونێ دگۆتنە وی کاری دووماژۆ.

قەراش: ئاشڤان ئەو پالێ لسەر ئاشی کار دکر دگۆتنێ قەراش دڤیا ئەوژی خودان زانینەکە باشبا و شارەزابا دکارێ خۆدا کارێ وی گەنم و ساڤار دھێران و دقوتان ژبۆ قوتێ مالێ و بۆ فرۆتنێ وەکی ئاری و ساڤارا و دان قوتێ و دان ھێرکێ چی لبەر دنگابا یانژێ لبەر مەکینابا(دنگ: بەرەکی مەزنە دئێتە گێران لسەر جھەکی تایبەت ب ھێزا دەواران یانژی ب ھێزا ئاڤێ با دگۆتنێ ئاشێ ئاڤێ، لێ ئیرۆ ب ھێزا کەھرەبێ دگێرن و گەنمی د دەنە بەر دا بێتە قوتان).

سوارانی: لسەر دەمێن بەرێ فێربوونا سوارابونا ھەسب و مەھینا ڤیانا گەنجانبوو ھەردیسان پێتڤیەکە سەردەمیبوو لەوما دەمێ زاڕۆک دگەیشتە ژیێ گەنجاتیێ و دبوو جحێلەکی خۆگرتی دێ بابێ وی رابا ئەو گەنجە فێری سواربوونا ھەسپ و مەھینان کربا دا دپاشە رۆژێدا بکاریبن خزمەتا مال و کارێن خۆبکەن ھەلبەت ھەموو کارێن بەرێ بێتڤی ب گیانەوەرێن بارھەلگر ھەبوون ژ عەردەکی بۆ عەردەکی دی.

چێکرانا جەرکا و دەنکا: ئەف کارە ل ھندەک جھێن تایبەت دھاتە کرن ژبەر کو ئاخا وی جھی بکێر ڤی کاری دھات بنافترین وان جھا گوندێ خەتاڕێ بوو کو ھەتا ئیرۆ رۆژ بەحس و دەنگێ چەرکێن خەتارێ ھەیە ژبەرکو ئاخا گوندی بکێری ڤی کاری دھات لەوما خەلکێ خەتارێ شارەزایەکە مەزن دڤی بواریدا ھەبوو، لێ چاوا دھاتنە چێکرن پشتی ئاخ ژ پشتا گوندی کیشابان دێ کربانە ھەری و پێتڤیێن تایبەت ژێ چێتکرن وەکی (جەرک  دەنک  کەدۆنک  سەلەمێش  سێنیک  ھندەک یاریک) باشی کۆمدکرن ودسۆتن داتنانە سەر و ئاگر بەردانێ دگۆتنێ (کورھە) ئانکو ھەری دسۆت دبوو کالۆک پشتی رەقبا ۆشدیابا و خۆ گرتبا ئێک .