جیهانی سایبرانی و هەوڵەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان

فەیسەڵ عەلی*
2022/3/23
بەشی یەكەم
لە مادەی یەكەمی میساقی نەتەوە یەكگرتووەكاندا چوار ئامانج خراونەتەڕوو، كە ئەو رێكخراوە كار بۆ دەستەبەركردنیان دەكات. یەكەمین ئامانج پاراستنی ئاشتی و ئاسایشی نێودەوڵەتییە، بونیاتنانی پەیوەندیی دروستی نێوان دەوڵەتان ئامانجی دووەمێتی، سێیەمیشی هەوڵدانە بۆ دەستەبەركردنی هاریكاریی نێوان دەوڵەتانە، تا كێشە نێودەوڵەتییەكانی بوارە (كۆمەڵایەتی، ئابووری، سیاسی، كلتوری و مرۆیی) لێوەی چارەسەر بكرێت، چوارەمیان ئەوەیە كە دەبێت رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان ببێتە ناوەندیی گونجاندن و كاری هاوبەش، بۆ دەستەبەركردنی ئەو ئامانجانەی دەستنیشان كراون.

لەسەر هەردوو ئاستی پیشەیی و كۆمەڵایەتییە
ئەگەر لە میانی هەردوو تەوەری ناوەڕۆك و كارەوە لەو ئامانجانە بڕوانین، دەردەكەوێت كە تەوەری ناوەڕۆك، بایەخ بە بونیاتنانی ژینگەیەكی دروستی مامەڵەكردنی نێوان دەوڵەتان دەدات كە دروشمەكەی هاریكاریی نێوانیانە، بەوەی بوارەكانی هاریكاریی نێوانیان لە هەموو كایەكانی ژیان لێكیان نزیك دەكاتەوە. كەواتە تەوەری كار، دەبێ رێكخراوەكە هەوڵی پتەوكردن و كاراكردنی ژینگەی مامەڵەكردنی نێوان دەوڵەتان بدات، وێڕای ئەوەی دەبێت خۆی ناوەندیی ئەو هاریكاریكردنە بێت.
لێرەدا تێبینی ئەوە دەكرێت، كە وشەی ناوەند كە لە میساقی نەتەوە یەكگرتووەكاندا هاتووە، گوزارشت لە پرەنسیپی بێلایەنی رێكخراوەكە دەكات، زۆربەی جار بە مانای ئەوە دێت، كە دەبێت بە یەك ئاست لە هەموویانەوە نزیك بێت.
میساقی نەتەوە یەكگرتووەكان جیهانی مادی كردبووە ئامانج، ئەوكات ئەو میساقە دەرچووێنرا، كە هێشتا جیهانی سایبرانی بوونی نەبوو. بێگومان ئەو بە ئامانجگرتنە لەگەڵ پەرەسەندنی جیهانی مادیدا پەرەی دەسەند، بەوەی وەڵامی گۆڕانكارییەكان و ئامادەی دابینكردنی پێداویستییەكانیشی بوو. وەك پێشتر لە نووسینەكانی تردا، ئاماژەی پێكرا بوو، كە جیهانی سایبرانی درێژەپێدەرێكی زیرەكانەی جیهانی مادییە، خەسڵەتی گرنگ و كاریگەر پێشكەش دەكات، ئەمە لەلایەك و لەلایەكی تریشەوە، بەردەوام لە نوێبوونەوەدایە. خەسڵەتە گرنگەكانی ئەم جیهانە كار بۆ كاراكردنی مامەڵەی زانیاری لەسەر هەموو ئاستەكان دەكات، كاریگەرییەكەشی لەسەری، كەمكردنەوەی بەگەڕخستنی تواناكان و باشتركردنی ئەدای كاركردن و كردنەوەی ئاسۆی نوێی بێ پێشینەی كار و چالاكییەكانی هەموو بوارەكانی ژیانە، ئەمەش لەسەر هەردوو ئاستی پیشەیی و كۆمەڵایەتییە. خەسڵەتەكانی نوێبوونەوە و ناوازەیی هەوڵی داهێنان و ئەفراندن دەدات، بە ئامانجی كاراكردنی زیاتری مامەڵەی زانیاری تا كاریگەریی قوڵتر و زۆرترین پانتایی بگرێتەوە.
لە سۆنگەی ئەوەی سەرەوە، دەبوو نەتەوە یەكگرتووەكان گرنگیی بە كاركردن بۆ دەستەبەركردنی ئامانجەكانی بدات، نەك بە شێوە تەقلیدییەكەی جیهانی مادی، بەڵكو لە چوارچێوەی خەسڵەتەكانی جیهانی سایبرانی. مەبەستی ئەم وتارە و وتاری دواتریش، تیشك خستنەسەر ئەوەی ئەو رێكخراوە بۆ جیهان پێی هەڵساوە و پێیشی هەڵدەستێت، كە رواڵەتە بنچینەییەكانی بەدیار دەكەون و دەبێ دەوڵەتانی جیهان بایەخی پێبدەن، هەروەها دەبێ تێبینی كەموكورتییەكانیشی بكەن ئەگەر هەبێت.

خراپ بەكارهێنانی تاوانكارانەی تەكنۆلۆجیای زانیاری
پێدراوەكانی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان، سەبارەت بە جیهانی سایبرانی بڕیارەكانی كۆمەڵەی گشتی و راپۆرتە تایبەتەكان و چالاكییەكانی لەسەر هەموو ئاستەكان گرتەوە، هەروەها هاوكاریشی لەگەڵ یەكێتیی نێودەوڵەتیی پەیوەندیی (ITU) لەخۆگرت، ئەمەش دەستەیەكی تایبەتمەندی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكانە، سەرباری ئەوەش یەكەیەكی تایبەت لەناو نووسینگەی نەتەوە یەكگرتووەكان بە ناوی تەكنۆلۆجیای زانیاری و پەیوەندییەكان (UN-OICT) دامەزراوە. ئەم پێدراوانە هەوڵی دابینكردنی پێداویستییەكانی جیهانی سایبرانی بدات، تا لێوەی بەشێوەی چاوەڕوانكراو خزمەت بە جیهانی مادی بكات.
نەتەوە یەكگرتووەكان بایەخی بە پرسی خراپ بەكارهێنانی تاوانكارانەی تەكنۆلۆجیای زانیاری داوە، لەبارەی ئەم پرسە كۆمەڵەی گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكان دوو بڕیاری دەركردووە، یەكەمیان لە سەرەتای 2001 و دووەمیشیان لە سەرەتای 2002 بووە، ئەمانەش بۆ پتەوكردنی هەوڵەكانی رێگرتن لەو خراپ بەكارهێنانە و رەخساندنی ژینگەیەكی لەباری كاركردنی بووە، لەبەرئەوە نەتەوە یەكگرتووەكان پێداگیریی لەسەر پرسی بونیاتنانی كەلتوورێكی جیهانی بۆ ئاسایشی سایبرانی (Cybersecurity Culture) كردووە، لە رێی كۆمەڵەی گشتییەكەیەوە لە ساڵی 2003 بڕیارێكی تایبەتی بۆ دەركردووە و بەدواشیدا لە 2004 بڕیارێكی تری دەركردووە تێیدا جەختی لەسەر ئەو كەلتوورە كردۆتەوە، لەلایەكی تریشەوە، پێداگیریی لەسەر زەرورەتی پاراستنی بونیادی زانیارییە بنچینەییە گرنگەكان كردووە، تا خزمەتگوزاریی جیهانی سایبرانی لە جیهاندا بەردەوامی هەبێت.
لە ساڵی 2010، جارێكی تر نەتەوە یەكگرتووەكان لە رێی كۆمەڵەی گشتییەوە بڕیارێكی تری دەكردووە، بەوەی جەختی لەسەر هەوڵەكانی دەوڵەتانی جیهان لەسەر پرسەكانی رێگرتن لە خراپ بەكارهێنانی تەكنۆلۆجیای زانیاری و بونیادنانی كەلتووری ئاسایشی سایبرانی و پاراستنی بونیادی زانیارییە بنچینەییەكان كردۆتەوە. بەمەش نەتەوە یەكگرتووەكان بنەماكانی هەریەك لە تەوەری ناوەڕۆكی ژینگەی گونجاوی مامەڵەكردن لە رێی جیهانی سایبرانی و تەوەری كار بۆ بونیاتنانی خستۆتەڕوو. ناوەڕۆك، لێرەدا رێگرتنە لە خراپ بەكارهێنان و بڵاوكردنەوەی كەلتووری پێویست و بایەخدانە بە بونیادە بنچینەییەكانی، تەوەری كاریش هەوڵەكانی دەوڵەتانی جیهان و ئاستی هاریكاریی نێوانیانە.

ستراتیجییەتی ئەمینداری گشتی بۆ زانیاری و داتا
وێڕای ئەو بڕیارانە و ئەوەی لەخۆیدا هەڵیگرتبوو، نەتەوە یەكگرتووەكان راپۆرتی تایبەتی سەبارەت بە چالاكییە تایبەتییەكانی خۆی لەو بوارە و ئەو چالاكییانەی تریشی كە بە سەرپەرشتی ئەو ئەنجام دراون پێشكەش دەكات. لێرەدا سێ نموونەی ئەو راپۆرتانە دەخرێنەڕوو، تا پرسی ئەو چالاكییانەی جێ بایەخی نەتەوە یەكگرتووەكانە روون بكرێتەوە. لە چوارچێوەی چالاكییە تایبەتییەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان، راپۆرتێكە لە 2013 دەرچووێنراوە، كە تێیدا باس لە پێداویستییەكانی مامەڵەكردن لەگەڵ زانیارییەكانی كاری رێكخراوەكە دەكات، هەروەها بایەخی ئەو مامەڵەكردنە و وەك پێویست، زامنی پارێزگاریكردن لەو مامەڵەكردنە بەو زانیارییانەوە دەكات. لە 2020یش راپۆرتێكی تری دەرچوواند، تێیدا پرسی ئەوەی پێی دەوترێ ستراتیجییەتی ئەمینداری گشتی بۆ زانیاری و داتا خرایەڕوو، كە هەوڵی بونیاتنانی مەنزومەیەكی تەواوكاریی زانیاری بۆ رێكخراوەكە دەدات، بە ئامانجی هاوبەشیكردن لە سەلامەتی بڕیارەكانی رێكخراوەكە بەو جۆرەی لە بەرژەوەندیی هەموان بشكێتەوە. هەروەها لە چوارچێوەی ئەو چالاكیانەی نەتەوە یەكگرتووەكان سەرپەرشتی دەكات، لە 2015، لە رێی تیمێكی شارەزایانی حكومییەوە، راپۆرتێكیان لەبارەی گەشەپێدانی بونیادی پەیوەندی و تەكنۆلۆجیای زانیاری بۆ گەشەپێدانی گشتگیر و ئاسایشی جیهانی پێشكەشكرد.

بایەخدان بە بونیادە بنچینەییەكانی پەیوەست بەو جیهانە
هێشتا وردەكاری و چالاكی تری نەتەوە یەكگرتووەكان لەسەر كاروباری جیهانی سایبرانی هەیە كە شایانی باسكردن و خستنەڕوون، بە هیوام لە نووسینێكی تردا باسی لێوە بكرێت تا وێنەكە روونتر بێت.
پوختەی ئەم وتارە تیشكخستنەسەر تێڕوانینەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان بوو بۆ جیهانی سایبرانی، كە سووربوونی خۆی لەسەر سەلامەتی بەكارهێنانی ئامرازەكانی ئەو جیهانە و بڵاوكردنەوەی كەلتووری پێویستی ئەو جیهانە دووپات كردۆتەوە، هەروەها بایەخدانی بە بونیادە بنچینەییەكانی پەیوەست بەو جیهانە، وێڕای كاركردن و هاریكاریی نێودەوڵەتی تا وەڵامی ئەو پێداویستییانە بدرێتەوە. لە وتاری دواتردا، زانیاری زیاتر لەسەر ئەو پرسە دەخرێتەڕوو، لەوانە هاریكاریی نەتەوە یەكگرتووەكان لەگەڵ یەكێتیی نێودەوڵەتی بۆ پەیوەندییەكان و ئەو كۆنگرە نێودەوڵەتییانەی لەو بوارەدا گرێدراون، وێڕای ئەو هەوڵانەی بە رەوشی سایبرانی رێكخراوەكەوە پەیوەستن.


* سەرۆكی مونتەدای ئابووریی كوردستان