بڕینەوەی 40 ساڵ لەتەمەنی ژینگەی سلێمانی

خالد سلێمان
بەگوێرەی یەكێك لە خاوەن باخەكانی بناری گۆیژە كە قسەی بۆ سایتی درەو كردووە، تەمەنی ژمارەیەك لەو دارانەی لەناو بران و لە ڕەگەوە دەرهێنراون دەگەڕێتەوە بۆ 40 ساڵ لەمەوبەر. ئەگەر بمانەوێت هەر قسەیەك لەسەر زیانی ڕووتاندنەوەی بناری گۆیژە بكەین و كاریگەرییان لەسەر ژینگەو تەندروستی دانیشتوان و پتەوی و توندتۆڵیی خاك، دەكرێ لە چیرۆكی ئەم دارانەوە دەست پێبكەین و هەر شتێك لەدەرەوەی ئەمەوە بووترێت، هیچ بەهایەكی زانستی نیە.
بەقسەیەكی ڕوون و ئاشكرا، دارەكان بەرهەمهێنی هایدرۆكابۆنن وەك سوتەمەنی بۆ گەشەسەندن و مانەوەی سیستمی میكرۆ-ئۆرگانیزم، هەر دارێكیش لە سوڕی ژیانیدا، توانای هەیە نزیكەی 22 تەن لە دووەم ئۆكسیدی كاربۆن لە قەدو چڵ و تۆڕی ڕەگ و ڕیشەیدا هەڵبگرێت. كاتێكیش دارەكە لەناو دەبرێت یان بەكتیریا و قارچكەكان كۆتایی بەژیانی دەهێنن، بڕی هاوقەبارە لە دووەم ئۆكسیدی كاربۆن دەخاتە كەشەوە، واتە 22 تەن گازی گەرمكەرەوە. لێرەوە تێدەگەین كە دارستانەكان ڕۆڵێكی گەورەو بنەڕەتیی لە تەسفییەكردن و عەمباركردنی پێكهاتەكانی هەوادا دەگێڕن. دەتوانین بڵێین ئەو بڕە گازەی دووەم ئۆكسیدی كاربۆن كە دوای مردنی دارەكان دەچنە كەشەوە تا هەتا هەتایە لە سیستمی ژینگەییدا دەمێننەوە. 
بەپشت بەستن بەم ڕۆڵە بنەڕەتییە، ئەو دارە نوێیان لەسەر لاشەی پیرە دارە لەناوبراوەكان سەوز دەبن، توانای عەمباركردنی دووەم ئۆكسیدی كاربۆنیان نیە، ئەمە جگە لەوەی توانای ئەوەشیان نیە جۆرەكان (زیندەوەرەكان) بگرنە خۆیان كە پێشتر لەوێدا ژیاون، چونكە لاوان و بەرگەی گۆڕانكارییەكانی كەش و هەوا ناگرن. ئەمەش توانای سیستمە ژینگەییەكە لە دابەزاندنی گەرما كەم دەكاتەوە، چونكە كاریگەریی داراستان گرێدراوە بە سیستمێكی ژینگەیی داهێنەرو هەمەجۆرە لە پاراستنی هەمە-چەشنی و سووڕی ئاوو و بەكتیریاو وردیلەكان. كاتێكیش پۆشاكە ڕووەكییەكەی زەوی لەناودەبرێت، سیستمێكی ژینگەیی تەواو لەناو دەبرێت. بەگوێرەی سندوقی جیهاننی بۆ ژیانی كێویانە، 80 لەسەدی جۆرەكان لە جیهاندا لە دارستانەكدا دەژین، مەرگی دارەكان و لەناوبردنی دارستانەكانیش بەشێوەیەك بەرفراوان، نەك تەنها سیستمی ئایكۆلۆژی دەخاتە ژێر مەترسییەوە، بەڵكۆ كاریگەرییەكی ڕاستەخۆی لەسەر ژیانی مرۆڤ و تەندروستی گشتی دەبێت. 
لێرەوە پرسیارێك ئاراستەی پرۆژەی نیشتەجێبونی شاری ئارام دەكەم، ئێوە كە 40 ساڵ لە تەمەنی سیستمێكی ژینگەیی كەمدەكەوە، بیرتان لەوە كردوەتەوە كە 40 ساڵ لە دووەم ئۆكسیدی كاربۆنی زیاتر دەخەنە ناو ژیانی ئێمەوە، بیرتان لەوە كردووەتەوە كە ژمارەیەكی ئێجگار زۆر لە بەكتیریاو سیستمی وردیلەكان Microorganism لەناودەبەن، بیرتان لەوە كردووەتەوە كە 40 ساڵ لە ئۆكسجین لە سییەكانی ئێمە دەبڕن، بیرتان لەوە كردووتەوە كە تەندروستی گشتی دەخەنە ژێر مەترسییەوە؟ 
ئێوە دەڵێن لە بری هەر دارێك پەنجا نەما دەچێنن، بەڵام نازانن ئەو سیستمە ژینگەییەی لەناوتان برد، بە 100 ساڵی تریش دروست نابێتەوە، چونكە لە بنەڕەتدا لە كاریگەرییەكانی گۆڕانكاری كەش و هەوا تێنەگەیشتوون؛ ئەوەی لە نیوسەدەی ڕابوردوودا سەوز بوو، ڕەگوڕیشەی لە خاكدا داكووتا، لەداهاتوودا مەحاڵە. مەسەلەكەش بەبێ ئاڵۆزاندن و تیۆریزەكردن، لەوەدا خۆی دەبینێتەوە كە ئەو سیستمە ژینگەییەی لە ڕابوردوودا دروست بووەو ئێستا لە ناودەبرێت لە زمانی زانستی و ژینگەییدا پێی دەووترێت Irreparable، واتە چاكنابێتەوە.
بەڕێزان، ئێوە نازانن كە پرۆژە ئابوورییەكەی ئێوە، ئەوەندی وزەی پێویستەو ئەوەندە گازی گەرمكەرەوە دەخاتە كەشەوە، سروشت نەبێت هیچ هێزێكی تر نیە لوشی بدات و لەهەناوی خۆیدا حەشاری بدات، بەڵام ئێوە ئەو سروشتەشتان لەناوبرد كە ئەم كارەی پێدەكرێت! ئەو نەمامە تازانەی باسیان دەیانكەنە و دەیكەنە دیاریی بۆ ئێمە، تەنها لە قسەكانی سەرۆكی پێشووی ئەمریكا، دۆناڵد ترەمپ دەچن و هیچی؛ كە لە دنیای پارەوە تەماشای سروشت و ژینگەی دەكرد.