بەهێزی دۆلار، لەئابوری جیهاندا

ســــەركۆ یونس*
دۆلار، لەكۆتایی شەڕی جیهانی دووەم، باڵادەستی خۆی سەپاند، ئەمەش پاش ئەوەی هاوپەیمانان بەسەركردایەتی ئەمەریكا سەركەوتنیان لەجەنگ بەدەستهێنا.
ئەمەریكا بەئابورییەكی بەهێزی ئەو سەردەمەو دراوێكی بەبەهای جێگیر دەركەوت، لەكاتێكدا وڵاتانی تر، مەژغولی ئاوەدانكردنەوەی وڵاتەوێرانەكانیان بوون.
هەربۆیە بۆ دووركەوتنەوە لەبەرزونزمی دراوەكانیان  (44) وڵات، ڕێكەوتن كەدراوەكانیان ببەستنەوە بەدۆلاری ئەمەریكییەوە، ئەمەش لەكۆنگرەی بریتون ووردز لەساڵی (1944) ئیمزا كرا.
لەكاتێكدا بەهای دۆلار خۆی پەیوەست بوو، بەزێڕەوە، بەوپێیەی دۆلار دراوێكی سەلامەت بوو، زۆربەی وڵاتان شمەك و كاڵاكانیان بەدۆلار هەناردە وهاوردە دەكرد.
هەرچەندە لەساڵی (1971) پەیوەستی دۆلار بەزێڕەوە لەیەكجیاكرایەوە، سەرەڕای دابەزینی بەهاكەی، بەڵام تائێستا باڵادەستی دۆلار لەبازرگانی نێودەوڵەتیدا بەردەوامە.
دۆلار، بەتاكە دراوی جیهانی دادەنرێت، كە نزیكەی سەد ساڵە، باڵادەستی خۆی سەپاندووە وبەردەوامــــە.

هەڕەشەكانی سەرۆكی ڕووسیا (ڤلادیمێر پۆتین) بەوەستاندنی هەناردەی غاز بۆ ئەو وڵاتانەی كەنایانەوێت حساب لە بانكەكانی ڕووسیا بكەنەوە و پارەكەش بەڕۆبڵ بدەن، ئەمە لەلایەك.
لەلایەكی ترەوە، ئاراستەی هەندێ لەوڵاتان، بۆ پشت بەستن بە(یووان)ی چینی لەمامەڵەبازرگانییەكانیاندا لەهەڵكشاندایە، ئەمانە وهەندێ گۆرانكاری تر، كاریگەریان لەسەر دۆلار دەبێت و دەرئەنجامیش كاریگەرییەكە لەسەر ئابوری جیهانی زیاتر دەبێت.


بەپێ ی شیكردنەوەیەكی تۆڕی(سی ئێن ئێن) نزیكەی (60%) لەیەدەگی دراوی جیهانی، زیاتر لە (12.😎 ترلیۆن، بەدۆلار هەڵگیراوە، ئەمەش وا لەئەمەریكا دەكات تایبەتمەندی گەورەی هەبێت بەبەراورد بەهەر دەوڵەتێكی تر. 
قەرزەكانی ئەمەریكا بەدۆلارە، واتە كەمبونەوەی بەهای دۆلار كەمبونەوەی قەرزەكانیەتی. هەروەها بۆ كۆمپانیائەمەریكییەكان هەیە، هەركارێكی بازرگانی ومامەڵەی نێودەوڵەتی بەدۆلار بكەن، بەبێ ئەوەی دەڵاڵانە(عمولە)ی گواستنەوە بدەن.

لەهەندێ بارودۆخدا، حكومەتی ئەمەریكا، پەنا دەباتە بەر پێ نەدان ونەگەشتنی دۆلار بۆ هەندێ لەبانكەناوەندییەكانی وڵاتان، ئەمەش دەبێتەهۆی پەراوێزخستن ولەدەستدانی ئابوری ئەو وڵاتە، هەربۆیە دۆلار بووەتە چەكێكی ئابوری كاولكەر.
ئەم چەكە، ئەمەریكا بەكاری هێنا لەسەرەتای ساڵی2022دا، دوای داگیركاری مۆسكۆ بۆ سەر ئۆكرانیا، نزیكەی (630) ملیار دۆلار لەیەدەگی بیانی نەختینەیی ڕووسیای بلۆك كرد، ئەمەش بوو بەهۆی دابەزینی بەهای رۆبڵ، بەم هەنگاوە واشنتۆن بەبێ بەشداری سەربازی لەجەنگدا، توانی سزای مۆسكۆ بدات.

بێ گومان لەگەڵ بەهێزی دۆلار، لەهەمانكاتدا، بەرپرسیارییەتی گەورە لەسەر دۆلار هەیە، كاتێك وەك چەكێكی كاولكەر  بەكاردەهێنرێت، هەرچەندە ئابوریش بێت. زۆرێك لەوڵاتان تووشی دڵەڕاوكێ دەبن، پەنا دەبەنە بەر پاراستنی خۆیان نەوەك لەداهاتوودا هەمان دەردی ڕووسیایان تووش ببێت.
هەربۆیە زۆرێك لەوڵاتان، وەبەرهێنان دەكەن دوور لەدۆلاری ئەمەریكی بەدراوی تر ئەنجامی دەدەن. وا پێشبینی دەكرێت مەترسی دۆلار وادەكات لەداهاتوودا خواست لەدۆلار كەمببێتەوە.

لەڕاپۆرتێكی شیكاریدا، كە سندوقی نەختی نێودەوڵەتی ئامادەی كردووە، تێدا هاتووە، كەبەشی دۆلار لەیەدەگی نێودەوڵەتی بەردەوام ڕوو لەكەمبونەوەی كردووە لەدوو دەیەیی ڕابردودا، ئەمەش دوای ئەوە هات كەئەمەریكا شەڕی دژی تیرۆری دەست پێكرد، سەپاندنی سزاكان پەیوەست بەبەڕەنگاربوونەوەی تیرۆرەوە، هەندێ لەوڵاتان، خاوبوونەوە لەمامەڵەكردن بەدۆلارەوە، هەندێ لەیەدەگی دراوی وڵاتان، بەیووانی چینی هەڵگیراون. 
ئەم هەنگاوانەی هەندێ لەوڵاتان، ڕەنگە لەداهاتوودا سیستەمی دارایی ونەختینەیی جیهانی گۆرانكاری بەسەردا بێت و تاك دراوی دۆلار، لاواز ببێت.
لەگەڵ سەركردایەتی ئەمەریكا، بۆ ئابوری جیهانی، ڕووسیاو چین، لەهەوڵدان ئاراستەی بەرەو پێشچوونی سیستەمی دراوی نوێ ی جیهانی هەنگاو بنێنن.
بۆئەمەش جارێكی تر، ڤلادیمیر پۆتین، هەڕەشەی وەستاندنی غاز بۆ وڵاتان كردەوە، ئەگەر بێت وحسابی تایبەت لەبانكەكانی ڕووسیا نەكەنەوە و پارەكانیان بەڕۆبڵ بدەن، هەرەشەكەیشی جێ بەجێكرد، ئەمە لەكاتێكدا یەكێتی ئەوروپا (40%) غازی لەڕووسیاوە بۆ دابین دەكرێت و لە(30%) نەوتیش هەر لەڕووسیاوە دابین دەكەن. ئەم هەڕەشەیەی پۆتین، بووەتەهۆی زیادبوونی خواست لەسەر ڕۆبڵ و لەئێستادا سەرەڕای سزاكانی ئەوروپا و ئەمەریكا، بەهای روبڵ بەرەو بەرزبوونەوە دەچێت..

هەندێ لەڕاپۆرتەكان، باس لەوە دەكەن، كە سعودیە گفتوگۆی لەگەڵ پەكین ئەنجام داوە، لەمامەڵەبازرگانییەكانیاندا، ڕەزامەندە بە وەرگرتنی یووانی چینی لەبری دۆلار.

بەڵام، ئاستەنگەكە لەوەدایە، سەرەڕای هەوڵەكانی پەكین بۆ پاڵپشتی یووان، هێشتا مامەڵەی جیهانی بەم دراوە نزیكەی (3%) ە. لەكاتێكدا، مامەڵە بەدۆلار (40%) ە، هەروەها هێشتا ئەمەریكا لەڕاكێشانی وەبەرهێنانی بیانیدا لەڕیزی پێشەوەی وڵاتانە.

لەڕاستیدا، بازاڕی پشكی ئەمەریكا، گەورەترین بازاڕی كاغەزەداراییەكانە لەجیهاندا، زۆرترین نەرمی نواندنی هەیە، هەروەها زۆرترین دەستاودەستی سەرمایەی بیانی بەخۆوە دەبینێت. وەبەرهێنانی سەرمایەی بیانی لەئەمەریكا، ساڵانە بە(323) ملیار دۆلار خەمڵێنراوە.
هەرچەندە بەرزی ئاستی هەڵاوسان، لەئابوری ئەمەریكا، لەوانەیە ئاستەنگێكی گەورەی بەردەم باڵادەستی دۆلار بێت، لەهەمانكاتدا پلانی بەرزكردنەوەی نرخی سوویش بەربەستە لەبەردەم وەبەرهێنەراندا، بەڵام لەماوەی ڕابردودا، بەهۆی سیاسەتی بەرزكردنەوەی نرخی سوودەوە، خواست لەسەر دۆلار زیاتر بەرزبوویەوە.

لەپاش داگیركارییەكەی ڕووسیا بۆ سەر ئۆكرانیا، بازارەكان لەسەرتاسەری جیهاندا، تووشی هەڵچوون ودابەزین بوون بەتایبەت بازاڕی ووزەو خواردن وخواردەمەنی، تەنانەت كێشە بۆ ئاسایشی خۆراك سەری هەڵدا.
زۆرێك لەشارەزایان، پێیان وایە، كاتی ئەوەیە چاوبخشێنرێتەوە بەسەرمایەی ڕاستەقینەدا، هەڵسەنگاندنێكی زانستی بۆ دراوەكان بكرێت، بەتایبەت دراوی یووان و رۆبڵ و یەنی یابانی.

لێكۆڵەرانی بواری دارایی و ئابوری، سێ هۆكاری مەترسیدار ئەژمار دەكەن، كەدەبێتەهۆی لاوازی باڵادەستی دۆلار، ئەوانیش:-

یەكەم:- هەڵگرتنی پارەی یەدەگی وڵاتان بەدۆلار لەدابەزیندایە، لەكاتێكدا بانكەناوەندییەكانی وڵاتان، پێشتر ڕێژەیەكی گەورەی یەدەگی دراوەكانیان بەدۆلار هەڵدەگرت، بەڵام دوای بلكۆكردنی سەرمایەی ڕووسیا وئێران و ڤەنزەوێلا، هەندێ لەوڵاتان هەڵگرتنی یەدەگی دراوەكانیان بەدۆلار كەمكردووەتەوە، بەمەبەستی خۆدوورگرتن لەزەرەروزیانەكان كەلەهەر بارودۆخێكدا لەوانەیە تووشیان ببێت، پشكی دۆلار لەیەدەگی دراوەكان بەڕێژەی (71%) لەساڵی 2000 بۆ نزیكەی (59%) لەئێستادا دابەزیوە.
دووەم:- پەرەپێدانی چیین، بۆ تەرازووی بازرگانی بەسیستەمی ( CIPS) كەهەوڵ دەدەن جێگرەوەی ( SOFIT ) ی نێودەوڵەتی بێت.
سێ یەم:- نرخدانانی شمەك وكاڵاكان بەبێ دۆلار، چین لەساڵی (2018) پێشنیاری كردووە، كەگرێبەستی كڕین بۆ نەوت بە یووان ئەنجام بدرێت. بەپێ ی ڕێكارەكانی بازرگانی بەدۆلار،  شمەك و كاڵا بەنرخی دۆلار، دەچێتەوە ژێر ڕكێفی بانكی فیدراڵی ئەمەریكی و بەئاسانترین شێوە دەتوانرێت سزای هەر وڵات و كۆمپانیایەك بدرێت كەواشنتۆن بیەوێت، ئەمەش مەترسییەكە زۆرێك لەكۆمپانیاو وڵاتان دەیانەوێت دوور بن لێ ی.
هەرچەندە لەمانگی رابردودا، بەهای دۆلار بەرامبەر زۆربەی دراوەجیهانیەكان بەرزبووەتەوە، بەڕێژەی(20%) هەروەها خواست لەسەر دۆلار زیاد بووە، پسپۆڕان بەرزكردنەوەی نرخی سوود، بەهۆكار دەزانن. 
لەبەرئەوە بۆ جیهان، زۆر قورسە بەبێ دۆلار، مامەڵە بازرگانی و دارایی ونەختینەیی و تەنانەت یەدەگەكانیشیان بەدراوێكی تر بێت، هەوڵەكانی چیین وڕووسیا و هەندێ وڵاتی تر، بەردەوامن بۆ لاوازكردنی دۆلار، بەڵام ئەوەتا هێشتا دۆلار باڵاترینی دراوەجیهانیەكانە.

*ئابووریناس