كاریگەریی كێشەكانی خێزان لەسەر پەروەردەی منداڵ

هەموو كردەیەكی دایك و باوك كاریگەریی لەسەر منداڵ هەیە
راپۆرتی: هاوژین عەبدولواحید

خێزان یەكێكە لە دامەزراوە بنەڕەتییەكانی كۆمەڵگە، لەكۆمەڵێ تاك پێكهاتووە كە بەیەكەوە دەژین و پەیوەندی خوێن هەیە لەنێوانیان و ئەركی دەستەبەركردنی ئارامییە لەڕووی دەروونییەوە بۆ ئەندامەكانی لەپێناوی فەراهەمكردنی خۆشبەختیدا، بەڵام زۆر كات دەبینین لەناو خێزاندا گیروگرفت دێنەپێش بۆیە گرنگە دایكان و باوكان بتوانن بەڕێگایەكی راست ئەو كێشانە چارەسەر بكەن و نەهێڵن كاریگەریی خراپ دروست بكات لەسەر منداڵ.
 دەپرسین كێشە كۆمەڵایەتییەكان لەناو خێزاندا  كاریگەری هەیە لەسەر دەروونی منداڵ؟

بەكارهێنانی زمانی زبر لەنێوان دایك و باوك، منداڵ ئاشنا دەكات بەكۆمەڵێك وشەی ناشیرین
منداڵ تەنها لاسایی ناكاتەوە
هەر بۆ ئەم مەبەستە دكتۆر محەمەد ناسر پسپۆڕی دەروونزانی لە وەڵامی چەند پرسیارێكدا وتی:  لە دەروونناسیدا بابەتێكمان هەیە بەناوی سێگۆشەی خێزان كە فرۆید باسی لێوە دەكات و دەڵێت: هەموو كردەیەكی دایك و باوك كاریگەریی هەیە لەسەر منداڵ و هی منداڵیش لەسەر دایك و باوكی، بۆیە ئێمە نابێ بەشێوەیەكی سادە بیر بكەینەوە منداڵ بەس لاسایی دەكاتەوە، بەڵكو منداڵ خەریكە بینایەكی عەقڵی دروستدەكات لە تەنیشت بینای دایك و باوكی، وەك دوو دراوسێ كە یەكیان خانوو دروست دەكات ئەویتر سەیر دەكات تا بزانێ تاچەند بەدڵێتی و لاسایی دەكاتەوە یاخود چەند گۆڕانكاری لە نەخشەكەیدا دەكات و بیرۆكەی نوێی لەسەر دادەڕێژێت.
بۆیە هەڵەیە وابیربكەینەوە منداڵ تەنها خەریكی لاسایی كردنەوەیە، بەڵكو هەمیشە خەریكی هەڵسەنگاندنی عەقڵی دایك و باوكێتی بۆ هەموو ئەو هەڵسوكەوتانە  تا بزانێت چەند ئەو شتانەی دایك و باوكی دەیكات وەریبگرێت و پەسەندی بكات، بۆ نموونە زۆركات بینیومانە ئەوەی دایك دەیكات شەرت نییە منداڵیش ئەوە دووبارە بكاتەوە هەندێكجار دایك حەزی لە چێشتلێنان و كاری ماڵەوە هەیە، بەڵام كچەكەی پێچەوانەی ئەوە و حەز بەو كردەیەی دایكی ناكات.
هەروەها وتیشی، منداڵ بەهۆی كێشە خێزانییەكانەوە تووشی چەندان نەخۆشی و گیروگرفتی دەروونی دەبێت.

گرفتە خێزانییەكان و كاریگەریی لەسەر منداڵ
 توێژینەوەكان سەلماندوویانە، لەكاتی گرفتە خێزانییەكاندا كاریگەرییەكی نێگەتیڤ دروست دەبێت لەسەر دەروونی منداڵ رەنگە كەسایەتی دژە كۆمەڵگە و  سنووردار و میزاجی لێ دەربچێت، یاخود تووشی  خەمۆكی و قەلەقی و سایكۆسۆماتی، شیزۆفینیا ببێت و ببێتە هۆی تێكچوونی هۆرمۆنەكانی لەشی، قژ هەڵوەرینی، تێكچوونی پێستی و دەركەوتنی زیپكە لەسەر روخساری و چەندان كاریگەری خراپی تر.
منداڵی دەروون دروست لەخێزانی تەندروستەوە بەرهەمدێت، خێزانێكی رۆشنبیر رێگە نادات  منداڵەكانی تێكەڵی كێشەیەك بن كه پەیوەندی بەوانەوە نییە، گرنگییەكی زۆر دەدات بە سەلامەتی سایكۆلۆژی منداڵەكانی كە كۆمەڵێك رێكاری  جوانیش بەكاردەهێنێت بۆ روبەڕوبوونەی ئەو گرفت و پێشهاتانە.

بەشداریپێكردنی منداڵ
منداڵ بەپێی  قۆناغەكانی ژیانی و تەمەنی دەتوانێت بەشداری  پێبكرێت و پرسی پێبكرێت بۆ ئەوەی هەست بەبوونی خۆی بكات كە ئەویش تاكێكی ئەكتیڤە لەناو خێزاندا، بەڵام ئەگەر لە تەمەنی بچووك  7-8 ساڵان بۆچوونی وەربگیرێ بەڕای تۆ ئەم تابلۆیە لە كوێ هەڵواسین و لە تەمەنی 11-12 ساڵی دەتوانین بەشداری پێبكەین لەو بابەتانەی كە زۆر هەستیار نییه وەك لەبارەی كڕینی ئۆتۆمبێل یان گواستنەوەی ماڵ، بەڵام پێویست ناكات بەهیچ شێوەیەك منداڵ تێكەڵی كێشەی نێوان ژن و پیاو بێت و بەشداری لە كێشەكانی نێوانیاندا بكات.
بەكارهێنانی زمانی زبر لەنێوان دایك و باوك لەلای منداڵ خراپە، چونكە ئەو منداڵە ئاشنا دەبێت بە كۆمەڵێ وشەی ناشیرین.
زەماوەندكردن لە تەمەنی پێگەیشتوویی، بە ئەگەرێكی زۆرەوە دەتوانین بڵێین كێشەكان كەمتر دەكاتەوه، وەك لە زەماوەندی پێشوەخته، لەكاتێكدا كچ و كوڕ تەمەنیان 16-17ساڵە زەماوەند دەكەن و دەبنه خاوەنی منداڵ لەكاتێكدا هێشتا خۆیان پەروەردە و  پێگەیشتوویی هزرییان تەواو نییە و لەو تەمەنەدا هێشتا خۆیان  پێویستیان بە چاودێری پەروەردەیی ماوە چۆن بتوانن منداڵێك پەروەرده بكەن؟ بۆیه بەم شێوەیە تەنها دۆخەكە سەختتر دەبێت و بە ئەستەم رەنگە بتوانن كۆنترۆڵی بكەن.

گرنگی خۆشەویستی لەناو خێزاندا
هاوكات پرۆفیسۆر د. كاوە عەلی پسپۆڕ لەبواری دەروونزانی لەبارەی گرنگی خۆشەویستی پێویست لەناو خێزاندا وتی: سەرجەم بۆچوونە زانستییەكان لەبواری پەروەردەی منداڵان ئاماژە بە كاریگەریی كێشە خێزانییەكان دەكەن لەسەر منداڵان، لە چوارچێوەی قوتابخانەی شیكاری دەروونی هەریەك لە زانا كارین هۆرنای و ئەرفرێد ئەدلەر ئاماژە بەو كاریگەرییە دەدەن، ئەوەش وادەكات منداڵ تەندروستی و كۆمەڵایەتی لەدەست بدات و ببێت بە كەسێكی گۆشەگیر یان شەڕانگێز، هەروەها جیاوازی هەیە لە نێوان بوونی كێشەی خێزانی لەگەڵ پێنەدانی خۆشەویستی پێویست بە منداڵان، ئەگەر منداڵ هەست بكات لەناو خێزاندا خۆشەویست نییە ئەوە بێگومان هەوڵدەدات لە دەرەوەی خێزان ئەو كەلێنە پڕ بكاتەوە.
لە هەمانكاتدا بۆ درێژەدان بەهەمان تەوەر مامۆستا بەكر سدیق توێژەری كۆمەڵایەتی لەبارەی كاریگەریی كێشە خێزانییەكان  لەسەر داهاتووی منداڵ و ستراتیژی خێزانی سەركەوتوو، وتی: كێشەی خێزانی كاریگەریی راستەوخۆی هەیە لەسەر منداڵ، بەپێی بۆچوونی دەروونزانەكان منداڵ ئەوەندەی بە رەفتار و هەڵسوكەوتی دایك و باوكی كاریگەرە كەمتر قسە و ئامۆژگارییەكان كاری لێدەكات، چونكە منداڵ زۆر بەوردی تێبینی هەڵسوكەوت و كردارەكانیان دەكات و زۆر باشیش هەست بە بارگرژی ناو خێزان دەكات، تا ئەمە كاردەكاتە سەر هەڵسوكەوتی رۆژانە و ئایندەی بۆیە ئەو ماڵانەی كە هەمیشه كێشەی تێدایە منداڵەكانیان نا تەندروستترن لەڕووی پەروەردەی دەروونییەوە، بۆیە باشتر وایە هەوڵ بۆ ئەوە بدەین منداڵ بخەینەوه جیهانی خۆی كە پڕیەتی  لە جووڵە و یاری و كۆمەڵێ شتی جوانی تر و دوور بخرێتەوە لە كێشەكانی ناو خێزان.

ستراتیژی خێزانی سەركەوتوو
هاوكات ستراتیژی خێزانێكی سەركەوتووش دەگەڕێنێتەوە بۆ قۆناغی پێش دەسپێكی زەماوەند كاتێك كوڕ و كچێك دەیانەوێ زەماوەند بكەن پێویستە لەسەریان زۆرباش بیر بكەنەوە ئایا كێ دەكەن بە دایكی منداڵەكانیان یاخود باوك، بۆیە دەكرێت زەماوەند لەنێوان نێر و مێیەك رووبدات، بەڵام شەرت نییه هەموو نێرو مێیەك ببن بە دایك و باوكێكی بەرپرسیار بۆ پەروەردەكردنی منداڵەكانیان، چونكە ئەركی دایك و باوك زۆر لەوە گەورەتر و پیرۆزترە كە ئێمە كورتی بكەینەوە لە جووتبوونی دوو كەس و تێركردنی غەریزەیەك یاخود تەنها وەچە خستنەوە، بۆیە یەكێكه لە گرانترین و قورسترین ئەرك لەسەر شانی دایك و باوك پەروەردەیە بۆ سەردەمێكی وەكو ئەمڕۆ تاوەكو بتوانین منداڵێكی باش  پەروەردە بكەین هەم لەڕووی كۆمەڵایەتی، دەروونی، جەستەیی و رۆشنبیرییەوە بۆ دەستەبەركردنی خێزانیكی تۆكمەو كۆمەڵگەیەكی تەندروست.