کۆمەڵگای چەپێنراو"

د.حیکمەت نامیق
کۆمەڵی چەپێنراو یان خەساو ئەو کۆمەڵگایەیە کە تێیدا  چالاکی و بزاوتی مەدەنی تێیدا بوونی نیە،ئەقلانیەتی تێیدا غائیبە، مەبەست لەم وتارە خستنەڕووی تایبەتمەندیەکانی کۆمەڵی چەپێنراوە بە مانا کۆمەڵایەتی  و سیاسی و سایکۆلۆژیەکەی ، (ئەدۆرنۆ) لە کتێبی پیشەسازی کولتور  ئاماژە بەوە دەکات، کە سەرمایەداری وەک ئایدیاو پڕۆژە مرۆڤ دەخەسێنێ بەهۆی ئەو دنیا مادیی و تەکنەلۆژیەی کە هەیەتی مرۆڤ لەنێو حەزوو خواستەکانی دەمرێنێ،(مستەفا حجازی) لە کتێبی مرۆڤی بە فیڕۆدراو باسی کەسایەتی شەرقی و عەرەبی دەکات کە چۆن لەژێر سایەی سیستەمە کۆمەڵایەتی و سیاسیەکان خەسێنراوە ئیرادەی لێسەنراوەتەوە وەک مرۆڤ.
یەکێک لە هۆکارەکانی چەپاندن و خەساندنی مرۆڤ پەروەردەو کولتوری چەقبەستویی چەندین ساڵەی وڵاتانی شەرقی و دواکەوتوە، کە هەمیشە هەمان نەریت و کولتور دووبارە بەرهەم دێنێتەوە. لێرەدا بەهای تاک  بەمانای مرۆڤبوون و کەسایەتی هیچ مانایەکی نامێنێ تەنیا وەک کۆیلەیەک مامەڵە لەگەڵ دنیا دەکات، تاک بوون و مرۆڤبوون هاوکاتە لەگەڵ گەشەی ئەقلی و بەهێزبوونی ئیرادەو پاراستنی کەرامەتی خود. تەنیا ترادیشن و پەروەردەی  بە کۆمەڵایەتیبوون بەس نین بۆ خەساندن و کوشتنی ئیرادەی مرۆڤەکان، بەڵکو دەسەڵاتی سیاسی و فۆرمی حکومداری ڕۆڵێکی ئێجگار مەزنی هەیە لە خەساندن و خنکاندنی مرۆڤ ئەگەر هەژموونی سەرمایەداری لە کۆمەڵگای ئەوروپاو ئەمریکادا مرۆڤی لە خۆشی و ئارەزوەکانی مرداندبێ، ئەوا مرۆڤی ئێرە هەم کولتور وترادیشنەکان هەم دەسەڵاتی سیاسی مرۆڤی خەساندوە، ئەو بێ ئیرادەکردنەو لە مرۆڤ خستنە ڕەنگی داوەتەوە لەهەموو ئاستەکانی ژیان و کایە کۆمەڵایەتیەکان،لێرەدا تاک نەخاوەنی ئیرادەیە نە ئازادە لە بیرکردنەوە تەنیا کاری پاراستن و دووبارە بەرهەمهێنانەوەی هەمان تقوس و نەریتی هەزاران ساڵەی بەسەرچوە،کە هیچ ئەلتەرناتیڤێکی پێنیە بۆ هەڵکردنی لەگەڵ گۆڕانکاریەکانی دنیای سەردەم، مرۆڤی خەساو هەم بێدەنگەو هەم بێدەنگکراوە لەلایەن ترادیشن و دەسەڵاتەوە، مرۆڤی خەسێنراو بەمانا کۆمەڵایەتیەکەی هەم چەپێنراوە هەم ترسێنراوە بەرامبەر دەوروبەر بەرانبەر دەسەڵات و بڕیاربەدەستان هەروەک بەرانبەر بە بوون و دەربڕینی ئازادیەکانی، ئەوجۆرە کۆمەڵگایانەی کە تێیدا خەسێندراون بەمانا بایۆلۆژیەکەی نا، بەڵکو بەمانا کۆمەڵایەتی و سیاسی و مەعریفیەکەی هەڵگری هیچ  ناسنامەیەکی خودی نین بە ئەندازەی ئەوەی خەمیان ئەوەیە تاچەند پابەندی نەریتە کلاسیکیەکان و دووبارە بەرهەمهێنانی کۆیلەیی خۆیان بن بۆ کۆمەڵ و دەسەڵات.
ئەوجۆرە تایپانەی کۆمەڵ هەمیشە نوسەری بێئەندازەی مردوو شاعیری هەرزەی زۆرو ڕۆماننوسی بێشومارو ڕۆشنبیری ساختەو  دەیان و سەدانی تر ترسنۆکانە  دێن و بە هۆنینەوەی  پەرەگراڤە سۆزاویە بێتامەکانیان بەیعەتی خۆیان تازەدەکەنەوە بۆ ترادیشن و دەسەڵاتەتەکان.بەرژەوەند خوازانە بەرگری لە کۆنسێرڤاتیزمی دەسەڵاتە نا ئەقڵانیەکان دەکەن پاساوی نالۆژیکی دەهۆننەوە کەئەمەەش فۆڕمێکی دیکەی دووبارە خەساندنی کۆمەڵگایە لەلایەن دەربارەکانەوە دەکرێ، بەدەگمەن نوسەری جدی بێلایەن دەبینی پەنچە لەسەر برینە قووڵەکانی کۆمەڵ دابنێ هەمیشە وەک دووفاقێک دێت و قسە دەکات، لێرەدا هیچ بزووتنەوەیەکی ئەقلانی لەهەناوی ئەو جۆرەکۆمەڵانە لەدایک نابێت بە ئاراستەی گۆڕانکاری بنەڕەتی و تێپەڕینی کۆمەڵ لە قۆناغی خەساندن و تێکشکانی ئیرادەوە بۆ دروستبوونی ئیرادەو ناسنامەی کۆمەڵایەتی وناسنامەی خودیی و گەڕانەوەی کە ڕامەتی مرۆڤەکان کە دەمێکە ئەتک کراوە.ئەتککردن ئەوکاتە دەستپێدەکات،کە بەدگۆڕان ببێتە ناسنامەی،  مرۆڤی خەساو باوەڕی تەواوی بە سرووتە بە سەرچووەکان هەیە نقووم بوە لە باوەڕی ئەفسانەو خوڕافات، زانست لای ئەو یەکسانە بە پێشێلکردنی ڕێساکانی موقەدەس.کاتێک زانست ئیش دەکات ئیدی هێدی هێدی مرۆڤ پەردەلەسەر ڕاستیەکان هەڵدەماڵێی و چیدیکە ئەفسانەکان مانایان نامێنێ ، مەعریفە لای مرۆڤی چەپاو ئەو مێژوەیە، کە چەندین سەدەیە ژەنگی گرتوە.مرۆڤی چەپێنراو لە دەوری ماریفەیەکی سادەی بارکراو بە کوشتنی پرسیار دەخولێتەوە. ئەوەی گرنگە لای ئەو ڕازیکردنی  ئەوانی دیکەیە، ئەوەی ئامانجی باڵایە لای ئەو دووبارە بەرهەمهێنانەوەی هەمان ڕێگاو وێنەی ڕابردووە بۆنەوە خەساوە یەکدوای یەکەکان.