لە دڵداریكردن لەگەڵ سەید قوتب بۆ ناسینی وەك خۆی لە ڕێی كتێبی المعالم

نووسینی: شكار ئیبراهیم
پێشەكی
كتێبی " معالم فی الطریق" بەیەكێك لە كتێبە گرنگەكانی سەید قوتب, و شاكارێكی بەناوبانگی كۆمەڵەی ئیخوان موسلیمین دادەنرێت, بەهەمان شێوە سەرچاوەیەكی بنچینەیی و زۆر گرنگی جوڵانەوە جیهادییەكانی جیهانی ئیسلامییە, جا یان وەك سەرچاوەیەك بۆ لەدایك بوونی پڕۆسەی ئیڕهاب و فیكرە توندەكە( واتە: وەك ئامادەكارێك) یاخود وەك هاوەڵێكی پڕۆسەكە (واتە: وەك كتێبێك كە حزوڕییەتی هەیە تا كۆتا ساتی درووستكردنی جیهادییەكە و بزاوتە جیهادییەكە) بەو پێیەی كە كتێبەكە وەك مەڕجەعێكی فیكری و بەڵگەیەكی فكری هەمیشە كاری لەسەر كراوە و ئەكرێت. 

لەو ڕووەشەوە كە پێم وایە ئیخوان و بە تایبەت باڵی فیكری سەید( كە لە دوای سەیدیش لە سەعید حەوا و عەبدوڵڵا عەززام و ئەلخالیدی و ئیخوانەكانی یەمەن و براكەی سەید و چەندانی تردا خۆی دەبینێتەوە) زۆر پێش " بن لادن" كەوتوون لە كردەی ئیڕهابی و لە ئامادەسازی بۆ ئیڕهابی جیهانی لە ژێرپەردەی ناوێكی ئایینیدا بە ناوی جیهادی جیهانی( الجهاد العالمی), بۆیە بەرخوردكردنی سەید بۆ من بەرخوردكردنی ئەزموونێكە لە ئامادەكاری بۆ كوشت و كوشتار و خوێنڕێژی, نەك سەیدێك كە سەرقاڵی ئەدەب و باسكردنی لایەنە ڕەوانێژییەكانە لە كتێبی "فی ظلال" دا.

خاوەنی ئەم كتێبە بریتییە لە سەید قوتب ( 1906-1966م) كە نووسەرێك و ئەدیب و بیریارێكی ئیسلامی میسڕی ناسراوە, ئەندام بووە لە " مكتب إرشاد جماعە الإخوان المسلمین" و بەڕێوەبەری چەندین پێگە و پۆستی دیار بووە لە نێو ڕیزەكانی ئیخواندا, قوتب بەهۆی چەن كردارێكی سیاسییەوە كە دژ بە ڕژێمی ئەوكاتی میسڕ ئەنجامی دابوو, چەندجارێك دادگایی كراوە و پاشان بە بڕیاری دادگا لە سێدارە دەدرێت, ئەوەی بۆ ئێمە گرنگە خوودی سەید قوتب نییە وەك سەید, یاخود ژیانەكەی و گەشتكردنی بۆ دەرەوەی وڵات و ئەو بابەتانە, بەترشوخوێیەكی ئیسلامی یان نا ئیسلامییەوە, بەڵكو ئەوەی بۆ ئێمە گرنگە بریتییە لەو ئایدیا و ئارگۆمێنتانەی كە لە كتێبی " معالم فی الطریق- مەشخەڵی ڕێ" وتوویەتی.

شایەنی باسیشە ئیڕهابییەكی كوردی وەك " مەلا كرێكار – نەجمەدین فەرەج" وەرگێڕی ئەم كتێبەیە بۆ زمانی كوردی, و چاپخانەی تەفسیر كتێبەكەی چەندجارێك چاپكردووەتەوە, ئێستەیش لە گۆگڵ كتێبەكە چ بە عەرەبی و چ بە كوردی بەردەستە.

پێداچوونەوە بە كتێبی " معالم"دا
لە سەرەتای كتێبەكەیدا سەید قوتب هێرش ئەكاتە سەر هەردووك لە (ئیشتراكییەت و سەرمایەداری) لەو ڕوەوە هەردووكیان ئیفلاسیان كردووە و ناتوانن ئەو بەها باڵایانە پێشكەش بە مرۆڤایەتی بكەن كە مرۆڤایەتی پێویستی پێیەتی و ئاتاجی بۆی هەیە.

قوتب ئەڵێت: "بەڕێوەبردنی پیاوی ڕۆژئاوایی (سیستەمی ڕۆژئاوایی) بۆ مرۆڤایەتی وا خەریكە لە ناو ئەچێت... نەك لەبەر ئەوەی شارستانییەتی ڕۆژئاوایی ئیفلاسی كردووە لە ڕووی مادییەوە یان لە لایەنی هێزی دارایی و سەربازی لاواز بووە..., بەڵكو لەبەر ئەوەی كە سیستەمی ڕۆژئاوایی كۆتایی بە دەور و ڕۆڵەكەی هاتووە, چونكە ئیدی دەسمایەی ئەوەی نییە لە بەها و قیەم كە ڕێی پێ بدات سەركردایەتی بكات".

لەبەرامبەر ئەم ئبفلاسەدا قوتب تەبشیر و مزگێنی بەوە ئەیا كە ئیسلام تاكە ئەڵتەرناتیڤ و جێگرەوەیەكە بۆ داهاتوو, بۆ بەڕێوەبردنی داهاتووی مرۆڤایەتی, و ئەمەش بۆ ئەوە ئەگەڕێتەوە كە خاوەنی بەهای خۆی و بوونی ئایدۆلۆجیای سەربەخۆی خۆیەتی, بەم هۆیەوە پێی وایە كە ئیسلام ڕێگر نابێت لە پێشكەوتنی مادی و ئەوەی كە لەڕووی تەكنەلۆجییەوە پێشكەوتن بكرێت, بەڵام پێی وایە كە ئەمە كارە سەرەكی و گرنگەكە نییە, بەڵكو ئەمە كارێكی لاوەكییە و كارە گرنگەكە بریتییە لە بوون بە خەلیفە و جێنشینی خودا (خلیفە الله فی الإرض) .

سەید پێی وایە لەو ڕووەوە كە هەموو ئایدۆلۆجیایەك پێویستی بە وەسەتێكی مەعریفی هەیە بۆ ئەوەی هەبێت, و لە پەنجەرە و دەلاقەی ئەوانەوە بوونی خۆی نیشان بدات و پێداگری لە وجودی خۆی بكات لەوێوە, زۆر گرنگە كە كۆمەڵگەی ئیسلامی دووبارە زیندوو بكرێـەوە و ئومەتی ئیسلام زیندوو بكرێتەوە هەمدیس( لێرەدا سەید ڕێك تەكفیری هەموو كۆمەڵگە مسوڵمان نشینەكان ئەكات و ئەمە بابەتێكی زۆر جەوهەرییە لە ئایدیای سەید دا كە دوواتر لێی ئەدوێم), ئەبێت ئەوە ئەنجام بدرێت ئەوسا ئەكرێت ئەم ئایدیا ئیسلامییە ببێتەوە بە ئوستادی جیهان, و ئەتوانێ بوونی خۆی بسەپێنی بەسەر بوونی ئەوانی تردا ئایدۆلۆجییەن, بەڵام ئەو نموونەی سەید داوای ئەكات و عەوداڵیەتی نموونەیەك نییە لە كۆمەڵگایەكی ئیسلامیشدا هەبێت‌ یان نموونەی ئەو كەسانەبێت كە بەخۆیان ئەڵێن مسوڵمان( عامەی مسوڵمانان) و لە ئەو زەوییەشدا نییە كە پێناسەكراوە بەوەی ئەمە زەوی مسوڵمانانە, بەڵكو ئەوە نموونەیەكە كە وێنا ئەبێت لە كۆمەڵگەیەكی مرۆیی كە وجودە حەقیقییەكەی ئیسلامە, لە هەموو ڕوویەكی مادی و مەعنەوی ژیانیانەوە و ئەویش ئەوەیە كە قوتب لە پەڕەی 6ـی كتێبەكەیدا ئاماژەی پێدەكات و دەڵێت : " كۆمەڵێكن لە مرۆڤ كە ژیانیان و بیروباوەڕەكانیان و بارودۆخیان و بەها و ئنزیمەكانیان و هەموو پێوانەكانیان هەڵقوڵاوی مەنهەجێكی ئیسلامییە".

بەڵام ئەوەی جێی سەرنجە ئەوەیە كە ئەم ۆكمەڵەیەی قوتب داوای ئەكات دیارنەماوە! بزربووە و ئەمیش عەوداڵە كە بیدۆزێتەوە, لەو ڕۆژەوەی حوكمی ئیسلامی لە نێو دەسەڵاتدا نەماوە ئەم وێنە باڵایەی سەید دیارنەماوە و بزربووە, واتە یەكەم و ئاساسیترین بنەمایەك بۆ ئەم كۆمەڵگەیەی سەید باسی ئەكات بریتییە لەوەی كە لە كۆنسێپتی دەسەڵاتدا ڕۆحیەتی ئایینی مەوجبدات, وە ئەگەر وانەبێت ئەم كۆمەڵگەیە جاهیل و نەفامن با زۆربەی دانیشتووانەكەشی نوێژ بكەن و خۆشیان بە مسوڵمانێكی عەیارە 24 بزانن.

ئەمەیە ڕێخۆشكەر بۆ بزاوتە جیهادییەكان كە مسوڵمانەكان و مەلای مزگەوتەكانیش ئەكوژن,ئەمەیە كە هێزیان پێدەدات ئەوەی هەیە بە جاهیلی بزانن و پێیان وابێت ئەبێت خاوێن بكرێـەوە, بێگومان سەید تەنها نییە لەم باوەڕەیدا, بەڵام بەو پێیەی من لێرە لەو ئەوێم باسی ئەو فوقەها و شەرعزان و موفەسیر و بیریارانە ناكەم كە بەتەواوی هاوڕای سەیدن.

بۆ ئەوەی باشتر لە سەید تێبگەین ئەبێ بزانین مەبەستی سەید بە كۆمەڵگەی جاهیلی و نەفامی چییە و چی وا لە بزووتنەوەیەكی ئیڕهابی ئەكات كە زۆر بە سانایی بكەونە كووشتنی خەڵك لەم ڕێیەوە؟

بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە سەید قوتب مەفهوم و كۆنسێپتی جاهیلی قورئاین بەكار ئەهێنێتەوە, بۆ ئەوەی لە بارودۆخێكی مێژووییەوە بیهێنێتەوە بۆ بارودۆخێكی حازر و ئامادە, هەركاتێك مرۆڤانێك لە یاسای خودایان لادا- بە بیروبۆچونی ئەو- ئەو وشەیە ئەبێت بە پۆشاكی بەریان, و لەم سیاقەدا تێرمی جاهیلی لەلای سەید یەتەوە كایە كە بەیەكێك لە گرنگترین تێرم و دەستەواژەكانی سەید دادەنرێت, لە پەڕەی 8ـی كتێبەكەی و لە پێناسەكردنی جاهیلییەتدا ئەڵێت: " دانانی یاسا و بەها و شەریعەت و بارودۆخ و حاڵەتەكانە, بە جیا لەگەڵ مەنهەجی الله بۆ ژیان".

بەم تەفسیرە, سەید وشەی جاهیلییەت هەڵئەگرێت لەو مەفهومەی كە هەیەتی بۆ مەفهومێكی زۆر ترسناكتر و گرفتتدار تر, هەموو كۆمەڵگەكان جاهیلین, ئەوان قورئانیان نەكردووە بە دەستوری ژیانیان كەواتە پێویستە لا ببردرێت ئەگەر ئەو كۆمەڵگەیە پڕی مسوڵمانیش بێت ئەوانە بە مەفهومەكەی سەید جاهیلن, لێرە جاهیلەكەی سەید یەكسان ئەبێتەوە بەوەی كافرن, ئەمەش ڕوونەكەمەوە لە چەند دێڕی داهاتوو, سەید لە پەڕەی 24ـی كتێبەكەی ئەڵێت: " زەوی هی الله یە, پێویستە كە پاك بكرێتەوە بۆ الله, و پاك نابێتەوە بۆ الله كەگەر لەو ڕێگەیەوە نەبێت كە بەیداخ و ئاڵای الله بەسەریدا زاڵ ببێ (یاسا و حوكمی مەبەستە) و مەبەستەكە ئەوە نییە كە ئەم زەوییە پاك بكرێتەوە لە تاغوتێكی فارسی یان تاغوتێكی ڕۆمانی بۆ تاغوتێكی عەرەبی, بەڵكو تاغوت هەر تاغوتە".

سەید وشەی پاكتاوكردن و پاكگردنەوەی بەكار هێناوە, ئەمەش بۆخۆی زۆر بەڕووی پاڵنەرێكی باشە بۆ ئەلقاعیدە و زەواهیرییەكان كە بیانەوێ بێجگە لەخۆیان گشتی بسڕنەوە, و سەید پێی وایە كە بانگەوازی ئیسلامی كۆمەڵایەتییە و بەهیچ جۆرێك ناكرێت لە دەرەوەی ئەوە سەیری بكرێـت.

بۆیە بە شێوازێكی دیالێكتیی ماركسییانە (چۆن ماركس و شۆڕشی ماركسی كاریگەری لەسەر سەید زۆر هەبووە, و پاشخانی ماركسی سەید ناتوانین بە هەند وەرنەگرین) سەید پێی وایە ئەبێ شۆڕش هەبێت تاكو جیلێكی خاوێن بێتەوە كایە, بەڵام چ شۆڕشێك! ئەوەی سەید ئەیەوێت یەكەمجار كووشتن و لەناوبردنی مسوڵمانەكانە كە بەلای سەیدەوە ئەوانە تەنها لە مێشكدا مسوڵمانن و فڕیان بە ئیسلامەوە نییە لەڕووی واقعی و عەمەلییەوە بۆیە لە پەڕەی 39ئەڵێـت: " و هەڵەیە جا چ هەڵەیەك – بە پێوانەی ئیسلام- كە وێنەی عەقیدە بچێتە دۆخێكی تیۆری و تایبەت بە توێژینەوەی زیهنی". و لە پەڕەی 35ـی كتێبەكەیدا ئەڵێت ئەوانەی ئەیانەوێ ئیسلام كە تیۆریا دابهێنێ و تەشریعات چێ بكات- مەبەستی لە پێشكەوتنی فیقهییە لە سیاقێكی فیقهی دوور لە یاسا- ئەوانە بەهیچ جۆرێك لە ئیسلام تێنەگەشتوون و نازانن ئەم ئایینە چۆن كار ئەكات.

بۆیە سەید پێی وایە ئێمە مسوڵمان تیۆرییمان هەیە نەك مسوڵمانی ڕاستی و ئەم مسوڵمانە تیۆرییانە خەریكی خزمەتی كۆمەڵگەی جاهیلین! هەر ئەمەش وای لێ ئەكات لە كۆتایی پەرتووكەكەیدا تەكفیری ئەو مسوڵمانانە بكات, وەك چۆن ئەبینین قوربانتی یەكەمی دەستی جیهادییەكان لە جیهاندا زیاتر مسوڵمانانێكی نا ئایدۆلۆجین تاكوو ڕۆژئاواكەی خەیاڵدانی سەید بێت, سەید لە پەڕەی 50 ئەڵێت : " تاكە مسوڵمانە تیۆرییەكان هەڵئەستن بە بەهێزكردنی كۆمەڵگەی جاهیلی بە كردارەكی كە خۆیان تیۆرییەن ئەیانەوێت لەناوی ببەن, و ئەبن بە ڕەگانێكی زیندوو بۆ ئەو كۆمەڵگە جاهیلییە".

كەواتە سەید پێی وایە ئەركی سەرەكی ئەوەیە كە ئەو خەلایا و ڕەگانە لەناو ببرێت تاكو بتوانرێت خودی جاهیلییەتەكە دابڕمێنرێـت, و لێرەوەیە كە سەید گاڵتەی بەو گوتەیە یەت كە زۆرجار بانگخواز و كەسایەتییە ئایینیەكان ئەیڵێن و ئەیڵێنەوە كە " ئیسلام جیهادی بۆ خۆپارێزی كردووە و بەس" بەڵكو سەید پێی وایە ئیسلام ئیش لەسەر سڕینەوەی ئەوانی تر ئەكات, لە یەكەم هەنگاودا مرۆڤ ئازادانە بڕیار ئەیات دییندار بێت و لە هەنگاوی دووەم ئایدۆلۆجییەن كار بۆ ئەوە ئەكات هەموو حكومەتەكانی تر لەناو ببات و بۆ ئەم خاڵە سەید لە لاپەڕە 53ئەڵێت: " هەرگیز مەبەستی ئیسلام نەبووە كە زۆر لەخەڵكی بكات كە ئیمان بە بیروباوەڕەكەی بهێنن... بەڵام ئیسلام تەنها بیروباوەڕ نییە, بەڕاستی ئیسلام, هەر بەو چەشنەی كە وتمان, ڕاگەیاندنێكی گشتییە بۆ ئازادكردنی مرۆڤ لە بەندایەتی بەندەكان, ئیسلام هەر لەسەرەتاوە مەبەستییەتی كە هەموو حكومەت و ڕێكخراوەكان بسڕێتەوە كە لەسەر بنچینەی حوكم و حاكمییەتی مرۆڤ بۆ مرۆڤ دروستبووە و لەسەر بنەمای پەرەستنی مرۆڤ بۆ مرۆڤ دروستبووە, وە دوای لە ناو بردنی ئەو حكومەتانە ئەوسا تاكەكان ئازاد ئەبن..." هەر لەژێر سێبەری ئەم بابەتەشدا كە سەید پێس وایە شتێك نییە بەناوی حكومەتی مۆدێرن یان دیموكراسی یان هەر تایپێك بەڵكو بە شێوازە فیقهییە كلاسیكییەكە ئێمە یان وڵاتێكمان هەیە وڵاتی مسوڵمانانە (دار الإسلام) یان وڵاتێكمان هەیە وڵاتی كافران و جاهیلانە (دار الكفر) و ئەو وڵاتی كافرانە مسوڵمانان پەیوەندیان پێیەوە پەیوەندی شەڕ و كوشتارە چونكە وڵاتی كافران وڵاتی جەنگ و شەڕە (دار الحرب) لە لاپەڕە 137ئەڵێـت: " یەك وڵات بوونی هەیە ئەویش وڵاتی ئیسلامە, ئەو دەوڵەتەی كە ئیسلامی تێدایە و حوكمی الله بەڕێوەی ئەبات, و لەو وڵاتە یاساكانی الله جێبەجێ ئەكرێت, و مسوڵمانان تێیدا پشتی یەكتر ئەگرن, بێجگە لەمە ئیدی وڵاتی ئاشوب و شەڕ (دار الحرب)ە, و پەیوەندی مسوڵمان بەو وڵاتەوە یان كوشتنە یان پەیمانبەستنە بۆ ئاسایش, بەڵام ئەوە ئیتر وڵاتی مسوڵمانان نییە, و مسوڵمانان و خەڵكی ئەو وڵاتە هیچ خۆشەویستییەكیان بۆیەك نییە".

بەڕاستی ئەم دێرە و چەندین دێڕی تری ئەم پەڕانەی كۆتایی جێی هەڵوێستەی زۆر وردن, بەڵام پێم وایە خوێنەرێكی باش و جدی بەمەندە ئەزانێت كە سەید قوتب! ئەو مرڤە ناسكەی باسی ئەدەب و ڕەوانبێژی ئەكات چی لە ناواخنیدایە! پاشان سەید یەتە سەر مسوڵماناین ئەمڕۆ و گشتیان كافر ئەكات, بۆیە ئیسلامییەكان بە نائاگاییانە تا ئەمڕۆ هەمان شت ئەكەن, كاتێك مسوڵمانێكی ئاسایی پەیوەندیان پێوەئەكات لەسەرەتاوە مسوڵمانی ئەكەنەوە! وەك بڵێی تۆ پێشتر مسوڵمان نەبوویت! وەرە داغڵی دینت بكەینەوە, جا با نایو باق و بریقیشی لێبنێن بەنماوی پەروەردەی ئیمانی و كۆبوونەوەی میانڕاوانە و هاوشێوەكانی! سەید لە لاپەڕە 158ئەڵێت: " بەڕاستی خەڵكی مسوڵمان نین- بەو جۆرەی كە بانگەوازی بۆ ئەكەن و ئیدیعای ئەكەن- لە بارودۆخێكدا كە ئەوان ژیانێكی جاهیلانە ئەژین, و ئەگەر یەكێكیان هەیە و كەیفی بەوەدێت خۆی فریوبدات یان خەڵكانی تر فریوبدات, باوەڕی وابێت ئەكرێت ئیسلام بوونی هەبێت لەگەڵ ئەم جاهیلییەتەدا ئەوە پێشكەشی بێت, بەڵام خۆ فریودانەكەی هیچ شتێك لە حەقیقەتی كەتوار و واقیعەكە ناگۆڕێت, ئەوە ئیسلام نییە و ئەوانەش مسوڵمان نین, و بانگەوازی ئەمڕۆ لەسەر ئەوە وەستاوە كە ئەو جاهیلانە( مسوڵمانانەی ئەمڕۆ) بگەڕێنێتەوە بۆ ئیسلام, و بیان كات بە مسوڵمانانێكی نوێ".

بەڕاستی وەستان لەگەڵ سەید قوتب و داهێنەرانی ئەم تایپەی لە ئیسلام دوای ڕووخانی دەوڵەتی عوسمانی پێویستی بە هەزاران پەڕە نووسین هەیە, من لێرە تەنها بەپەلەپەل چەن دێڕێكی سەیدم هێناوە لە هەزاران دێڕی ئەو كتێبەی كە ناوبانگی لە تەفسیرەكەی زیاتر نەبێت بەقەد ئەو هەیەتی, و دەركەوت كە یەكەم هەنگاوێك بۆ تیرۆر و تیرۆریزم لە هەناوی حیزبی ئیخوان و ئەو مسوڵمانانەیە كە هێمای حیزبەكەیان دوو شمشێرە و تەكفیری مسوڵمانانیش ئەكەن و ئاینەوێ لەناویان بەرن چ جای خەڵكی تر, ئەمەیە ئەو سەیدەی كە پێویستە بیناسین, پێویستە لەگەڵ خودی نوسراوەكانی مامەڵەبكەین نەك لە دەمی خەڵكەوە بیبستین.