خوەپێشاندان مافەکێ ڕەھا نینە، بەلکو مافەکە ھاتیە رێکخستن

ریال علی قادو
خوەپێشاندان واتە: (دەربرینا بیرورایێ یە ب رێکا دەستەجەمعیەکێ، وەک فشار ژبۆ دروستکرنا رایا گشتی لسەر پرسەکێ یان جێبەجێکرنا داواکاریێت ھاوڵاتیان ب رێکێت ئاشتیانە، ژبەر ھندێ خوەپێشاندان مافەکێ دەستوری یێ ھاوڵاتیێ عێراقێ یە، لدویڤ مادێ (٣٨) ژ یاسایا دەستورێ عێراقێ ل ٢٠٠٥ ـێ.
ئینجا پرسیار ل ڤێرێ یە:
ئەرێ خوەپێشاندان مافەکێ ڕەھا(مطلقە) یا نە؟
ژبۆ بەرسڤا ڤێ پرسیارێ، دێ سەرنجێ ئێخینە لسەر (یاسایا رێکخستنا خوەپێشاندانان ل ھەرێما کوردستانێ-عێراق ژمارە ١١ ل ساڵا ٢٠١٠)، کو دڤێ یاسایێ دا رێکخستنا خوەپێشاندانان ھاتیەکرن ژلایێ:
- کێ مافێ رێکخستنا خوەپێشاندانان ھەیە؟
* لدویڤ مادێ پێنچێ، فەقەرا ئێکێ ژ ڤێ یاسایێ، ھەر ھاوڵاتیەکێ کو ب شێوەکێ یاسای د ھەرێمێ دا نیشتەجێ و ھەر پارتەکا سیاسی و رێکخراوێت کومەڵگەھا مەدەنی و سەندیکایێت پێشەی و یەکەتی و کومەڵ و رێکخستنێت دیتر یێت کو مولەت ھەی لدویڤ یاسایێ، حەقێ رێکخستنا خوەپێشاندانێ یێ ھەی.
- کێ دەستھەلات ھەیە کو ئیجازێ ب کرنا خوەپێشاندانێ بدت یان ژی رەد بکت؟
* مادێ سیێ، فەقەرا ئێک و دوو و سێ ژ ڤێ یاسایێ دبێژت: 
- وەزیری دەستھەلات یا ھەی، کو ئیجازێ ب کرنا خوەپێشاندانان بدەت، ئەگەر خوەپێشاندان سەرتاسەری بوو ل ھەرێما کوردستانێ.
- سەرۆکێت یەکەیێت ئیداری ماف یێ ھەی کو ئیجازێ ب کرنا خوەپێشاندانان بدەت، ئەگەر خوەپێشاندان داخلی یەکەیێت وان یێت ئیداری بوون.
- بۆ وەزیری و سەرۆکێت یەکەیێت ئیداری ھەیە، کو داخازاکرنا خوەپێشاندانان رەد(رەفض) بکن، ئەگەر بۆ وان دوپات بوو کو دێ کرنا خوەپێشاندانان زیانێ ب سیستەم و ئاکارێت گشتی گەھینن.
- برگا چارێ دبێژت: ژبۆ وێ لیژنا کو داخازاکرنا خوەپێشاندانێ کری ھەیە، کو تەعنێ ل بریارا رەدكرنێ بدەت، بەرامبەری دادگەھا تێھەلچوونێ ل سنورێ ناوچا خوە د ماوێ سێ روژان دا ژ مێژوویا راگەھاندنا رەدكرنێ و پێویستە دادگەھ د ماوێ ٤٨ دەمژمێراندا وێ تەعنێ ئێکلایێ بکت.
- مەبەستا خوەپێشاندانێ و رێکێت چوونا بەرەڤ جھێ خوەپێشاندانێ و دەم و جھێ خوەپێشاندانێ:-
* مادێ چار، فەقەرا دووێ دبێژیت: لدەمێ داخازا خوەپێشاندانێ دھێتەکرن پێدڤیە دوێ داخازیێ دا ناڤونیشان و ئیمزایا ئەندامێت لژنا سەرپەرشتیاریا کارێ خوەپێشاندانێ ھەبت و مەبەستا وان ژ خوەپێشاندانێ دیار بت و رێکێت چوونا بەرەڤ جھێ خوەپێشاندانێ بھێتە دەستنیشانکرن و دەم و جھێ خوەپێشاندانێ ژی بھێتە دەستنیشانکرن.
-کیش لایەن دێ پاراستنا خوەپێشاندەران کەت؟
* مادێ پێنجێ، برگا دووێ دبێژت: دەزگەھێت پولیسا دێ پاراستنا خوەپێشاندەران کت.
-ب کارئینانا چەکی د خوەپێشاندانان دا.
* مادێ حەفتێ ژڤێ یاسایێ بەحسا ھندێ یا کری، کو چێنابیت خوەپێشاندەر چەکی بکاربینن یان ژی دگەل خوە راکەن حەتا ئەگەر مولەت ژی ب وی چەکی ھەبت.
-ئەرێ پێرابوونێن پێویست چنە د حالەتێ ئەگەر خوەپێشاندان ژ وێ ئارمانجێ دەرکەفت یا کو مەبەست پێ یان ژی ژوی وەختی بوری، یاکو بۆ ھاتی دەستنیشانکرن؟
* مادێ ھەشتێ، برگا ئێکێ: بۆ وەزیری یان ژی سەرۆکێ یەکەیا ئیداری ھەیە، کو راوێژێ دگەل لیژنا سەرپەرشتیار بکەت ژبۆ بەلاڤەپێکرنا خوەپێشاندەرا لدەمێ کو دەردکەڤیت ژ وێ ھەدەفا کو مەبەست پێ یان ژی ئەگەر ژوی وەختی بوری یاکو بۆ ھاتی دەستنیشانکرن.
* برگا دووێ: ئەگەر دەزگەھێت پولیسا زەحمەتی دیت لدەمێ بەلاڤەپێکرنا خوەپێشاندەراندا، سەرەرای کو داخازی ژێ دکر کو بەلاڤەببن لێ ھەر خوەپێشاندەر د بەردەوام بوو د خوەپێشاندانان دا، لوی دەمی بۆ پولیسا ھەیە (مۆرک مدنی) بکاربینن ژبۆ بەلاڤەپێکرنا خوەپێشاندەرا. و ھەروەسا پێرابوونێن یاسای بھێنە وەلگرتن ددەرحەق وی کەسێ کو ئاژاوەیێ دروست دکت لدەمێ خوەپێشاندانێ دا.
-ئەگەر خوەپێشاندەران زیان گەھاندە سیستەمێ گشتی و ئادابێت گشتی یان زیان گەھاندە سامانێ گشتی یان سامانێ تایبەت، دێ پێرابوون چ بن؟
* مادێ نەھێ: ئەگەر ل دەمێ خوەپێشاندانێ دا تێکدانا ئاسایش یان سیستەمێ گشتی یان ئادابێت گشتی ھاتەکرن یان ژی زیان گەھاندە سامانێ گشتی یان ژی سامانێ تایبەت یان ژی خوەپێشاندان دەرکەفت ژوێ ئارمانجا کو مەبەست پێ، لوی دەمی دێ قەرەبویا وان زیانێت ھاتیکرن ل ستویێ سەبەبکاران بیت و دێ پێرابوونێن یاسای ژی د دەرحەق واندا ھێتە کرن.
- ئەگەر دەزگەھێت پولیسا دەرکەفتن ژ وی سنورێ ھێزێ ئەوێ کو بۆ ھاتی دەستنیشانکرن، دێ پێرابوون چ بن؟
* مادێ دەھێ، برگا ئێکێ دبێژت: ھەرگاڤا دەزگەھێت پولیسا ژ وی سنورێ کو بۆ ھاتی دەستنیشانکرن دەرکەفتن ل دژی خوەپێشاندەرا لوی دەمی دێ رووی برووی ئیجرائاتێت یاسای بن.
* برگا دووێ: دێ حکومەت پابەند بیت ب قەرەبویا وان زیان لێکەفتیێت دەرئەنجامێ (دەرچوونا دەزگەھێت پولیسا ژ وی سنورێ کو بوان ھاتیە دەستنیشانکرن دژی خوەپێشاندەران)، و ھەلبەت ئەڤەژی دێ ب بریارەکێ بت ژلایێ دادگەھا تایبەتمەند ڤە.

لڤێرە، ژڤان مادێت یاسایا رێکخستنا خوەپێشاندانان ل ھەرێما کوردستانێ دیار دبت، کو خوەپێشاندانا مافەکە کو ھاتیە رێکخستن، نەک مافەکێ ڕەھا(مطلقە).