گوهورینێن کەش و هەوای

نادیا شعبان فندو
گەلەک جاران دێ گوهـ ل دانعەمران دبین، دەمێ چیروکێن خۆ ڤەدگوهێزن و باس ل دەمێ خو دکن کا ژیان چەوان بوو. دبێژن د بەرێ دا کەش و هەوا بڤی رەنگی نەبوو و گەلەک یێ هاتیە گوهورین، یان باران د دەمێ خودا ناباریت. نیڤا زڤستانێیە و هێژ باران نە هاتینە، یان گازندا ژ لافاوان دکەن و گەلەک تشتێن دی یێن کو هاتینە گوهورین.
ئەڤ گوهورینە ژلایێ زانستی ڤە دهێتە ناڤکرن ب Climate change، یان (تغیر مناخ) ئانکو گوهورنێن کەش و هەوای.
گوهورنێن کەش و هەوای ئێک ژ ئاریشێن مەترسیدارێن جیهانێ، سەرنجا زانا و سیاستمەندارێن جیهانی کێشای کا چەوان بشێن  قەبارێ زیانێن ڤێ ئاریشێ کێمتر بکەن، و بوویە پرسا هەرە گرنگا میدیایێن جیهانی.
گوهورینێن کەش و هەوای پەیدابوویە ژ ئەگەرێ زێدەکرنا رێژا هندەک گازان دناڤ بەرگریا هەوایدا دبیژنی (greenhouse gases)، ئەو گازێن سەرەکی کو بەرنیاس ب (greenhouse gases) کو پێکدهێن ژ دووانە ئۆکسیدی کاربۆن (carbon dioxide) ،میتان،(methane) ،هایدرۆکلۆرۆفلۆرۆکاربۆن،hydrochlorofluorocarbons (HCFCs) هایدرۆفلۆرۆکاربۆن،(hydrofluorocarbons) (HFCs)، ‏Ozone) ئۆزۆن ل چینا خوارێ یا بەرگێ هەوایدایە.
ئەڤ گازە رێگریێ ل تیشکا ڕۆژی دگرن ئەڤا دهێتە لسەر ئەردی کو جارەکا دی ڤەگەریت دەرڤەی بۆ بوشاهیا ئاسمانی، ئەڤ گازە وان تیروشکێن ڕۆژی کوم دکەن وەک بەرگەکی ل دور هەسارا ئەردی دروست دکەت، و گەرمی هەلدگریت، ئەڤ چەندە دەبیتە هوکارێ بلندبونا پلا گەرمیا ئەردی د بێژنێ (Global warming)یان (الاحتباس الحراري) ئانکو گەرمبونا جیهانێ.

ئەڤ گەرمبوونا جیهانێ دبیتە ئەگەێ گەلەک ئاریشێن ژینگەهێ یێن نوکە ئەم توشبوینێ وەک، حەلیانا بەفرا ناوچەیێن جەمسەری، کو دبیتە هوکارێ زێدەبوونا ئاڤێ د دەریا و زەریاندا و دروستبونی لافاوان، هەروەسان دبیتە هوکار ژ بیابانبوونی ل هندەک دەڤەران، کێم بارینا بارنێ یا کو بوویە، و دێبیتە هوکارێ کریزا ئاڤێ و هشکەسالیێ، سوتنا دارستانا ژ هوکارێ  بلندبوونا پلا گەرماتیێ. ژنافبرنا بەرهەمێ گشتوکاڵی و کێمبوونا بەرەوبوومی کو دبیتە ئەگەرێ کێمبوونا خوراکی، و ژناڤچوونا هەمەجوریا گیانەوەران، و گەلەک ئاریشێن ساخلەمی.
ئەگەرێ سەرەکی ڤان گوهورینێن کەش و هەوای مروڤن، ئەو کریارێن رۆژانە مرۆڤ دکەن و سەردەریا وان ل گەل  ژینگەهێ، ژ ئەگەرێ سوتنا سووتەمەنی بەردینی وەک (نەفت، نەفتا سپی، غاز...هتد).
بکارینانا ترومبێلا یا کو دبیتە ئەگەرێ دەردانا گازێن زیانبەخش وەک CO2 یا کو ژ دوکێلا ترومبێلا و کارگەها و سوتنا بەرمایکان و دەردانا ڤان گازان بۆ دناڤ هەوای دا، ئەو گازێن دبنە ئەگەرێ گوهورنێن کەش و هەوای. هەروەسان ژنافبرن و سوتنا دارستانان، ب تایبەت دارستانێن بەرنیاس کو ب سیهین ئەردی دهێنە ناسکرن، کو ئەگەرێ سەرەکی پاڤژکرنا هەوای نە، ژ وان گازان، و گوهارتنا ئەردین چاندنێ بۆ جهێن ئاکنجیبوونی و کێمکرنا ڕێژا کەسکاتی.
دبێژن كەش و هەوا یێ هاتییە گوهورین، بەلێ د ڕاستی دا مرۆڤ یێن هاتینە گوهورین، و مرۆڤ پێتڤی پاقژ ڕاگرتنا ژینگەهێنە ژ هەمی لایان ڤە.