گرنگیا کەرتێ کشتوکالی و ئاژەلداریێ

مستەفا بامەرنی
کشتوکال یان جوتیاری کارەکێ بەرهەمئینانا خارنێ و ئالفی و گەلەک کەلوپەلێن دییە، برێکا پەروردەکرنا رووەک و ئاژەلا. کشتوکال سەرچاڤێ سەرەکیێ خارنا مرۆڤانە. هەر دەولەتەک بۆ دابینکرنا خارنا خو پشتا خو ب کەرتێ کشتوکالی ڤە گرێ دەتن، دەولەتێن ئەڤرو پیشەسازی و پێشکەفتی، بەری نوکە ئەو دەولەتێن کشتوکالی بون و هەتا ئەڤروکە ژی کشتوکال سەرچاڤەیەکێ گرنگێ ئابوریا گەلەک ژ ڤان دەولەتانە، بۆ نمونە: هژمارا هاوولاتیێن دانیمارک هندی هژمارا هاوولاتیێن هەرێما کوردستانێ یە، نێ دانیمارک خارنێ بۆ سێكا هندی هژمارا هاوەلاتیێن خو دروست دکەت و بۆ پتر ژ( ١٠٠) دەولەتا هناردە دکەت. پەنیرێ فرەنسی ئێک ژ مەزنترین هناردەیێن فرەنسانە و ئەو فرەنسیێ پەنیری نەخوت ئەو وی ناهژمێرن فرەنسی ژی، هولەندا دووەمین دەولەتا هناردەیێن کشتوکالی یە ل جیهانێ. نمونەکا دیا گرنگ، دەولەتا ئیمارتێن ئەرەبی یێن ئێکگرتی ئەوژی خودان گازن و ئاخا وان بیابانە و سەقایێ وان یێ گەرمە و بکێرچاندنێ نە دهات، نێ ئەڤرو ب ئیرادە و حەزا حکومەت و رێبەرێن ئیماراتێ و ئەو خیزێ بیابانێ کرە ئاخەکا چاکا کشتوکالی و ئەو ئاخ بێ بەرامبەر لسەر هاوولاتیێن خو بەلاڤکرو و قەرێن کشتوکالی دانە خەلکێ خو و پشتەڤانیا کەرتێ کشتوکالی کرو ئەڤرو ئیمارات یا بویە خودان کشتوکال و جوتیار و تێرا خو بەرهەمێن خارنێ ژ کشتوکالێ خو پەیدا دکەن و هەروەسا خودان ئاسایشا خارنێ نە.
هندی رێژا مرۆڤان ل دونیایێ زێدە ببیت، دێ داخاز لسەر خارنێ پتر لێ هێتن و هوسا دێ مە پتر پێتڤی ب کەرتێ کشتوکالی هەبیت. کەرتێ کشتوکالی بەشداریەکا مەزنا هەی دئابوریێ هەر وولاتەکی دا، و سەرچاڤێ ژیارێ یە و دەرفەتەکا کاری یا مەزنە بۆ هاوولاتێن هەر وەلاتەکی و هەروەسا کەرتێ کشتوکالی ئێک ژ سەرچاڤێن لێک گوهرینێ و بازرگانیا دناڤبەرا دەولەتادایە و زێدەباری ڤێ چەندێ کشتوکال ژینگەهەکێ ساخلەم بۆ مرۆڤا دابین دکەت.
کوردستان وولاتەکێ کشتوکالی یە ئێکەمین و کەڤنترین گوندێ کشتوکالی ل دونیایێ، گوندێ ( چەرمو) یە سەر ب پارێزگەها سلێمانیێ یە و بەری (٧٠٠٠) هەفت هزار سالا پێشئ زاینێ ل باشورێ کوردستانێ یێ هاتیە دیتن.
رامانا ڤێ چەندێ ئەوە کو کوردا بەری هەمی گەلێن دونیایێ پیتە ب کشتوکالی کریە. زێدەباری ڤێ چەندێژی کوردستان خودان ئاخەک و ئاڤەک و سەقایەکێ گونجاو و گرنگن بۆ چاندن و پەوەروەردە کرنا ئاژەلی. گەلێ کورد هەردو شورەشێن ئەیلولێ و گولانێ یێن ب بەرهەمێن کشتوکالی خودانکرین و برێڤە برین.
مە ل هەرێما کوردستانێ ئاخەکا زێرین و ئامادە یا هەی بۆ جوتیاریێ، نێ بتنێ مە پشتەڤانیا حکومەتێ دڤێت، دا بازارەکی بۆ بەرهەمێن کشتوکالی دابین بکەت.
 ب مخابنیڤە ئەڤرو و پشتی (٣٠) سالێن حکمرانیا مە بخو ل هەرێما کوردستانێ، حکومەتێ پیتە بڤی کەرتێ گرنگێ ئابوری نە کریە، نەبەس پیتە پێ نەهاتیەکرن، بەلکو ئەڤرو جوتیاری یا ل هەرێمێ مراندی و ئەڤەژی یابویە ئەگەرێ دەستبەردانا جوتیاری ژ جوتیاریێ و هەروەسا بێکاریەکا مەزنا هاوولاتیێن هەرێما کوردستانێ. جارا بەرێز ئەکرەم سارکی گوتی: “ ئاستێ پیتە پێکرنێ ب جوتیاری ل هەرێمێ هندێ خرابە، ئەگەر کورێ مرۆڤی خو لڤێرێ ببیتە سەروک وەزیرژی و مرۆڤ بچیت ژنکەکێ بۆ بخازیت، و ئەگەر وێ خێزانێ زانی بابێ وی جوتیارە ئەو کچا خو نادەتە کورێ جوتیارەکی”.
 حکومەتا هەرێمێ هەمی گرنگیا خو یا دایە سەر بەرهەمئینانا گازێ و گاز سامانەکێ سروشتیە و سامانێن سروشتی گەلەک جارا توشی کێم بونێ و ژناڤ چونێ دبن، و هەروەسا هەتا ئەڤرو حکومەتا هەرێمێ ببەرهەمئینانا گازێ نەشیاینە موچەیەکێ رێکخستی یێ مەهانە بۆ فەرمانبەرێن هەرێمێ دابین بکەت و هەروەسا نە شیایە سالێ جارەکێژی بەرمیلەکێ گازێ بدەتە خێزانێن هەرێمێ، زێدەباری ڤێ چەندێژی حکومەتا هەرێمێ یا قەردارە. ڤێجا چ ئەگەر هەبن، ئەڤە وێ چەندێ دیار دکەت کو حكومەتا هەرێمێ ب گازێ نەشیایە چارەسەریا ئارێشێن ئابوریێن هاوولاتیێ هەرێمێ بکەت، ئێدی پێتڤیە حکومەت پیتەی بدەتە کەرتێ کشتوکالی و ئاژەلداریێ و بهەمی شیانا پشتەڤانیا جوتیارێ هەرێما کوردستانێ بکەت، و دڤێت حکومەت کەرتێ کشتوکالی و ئاژەلداریێ بکەتە سەرچاڤەکێ سەرەکی یێ ئابوریا کوردستانێ.
هەلبەتە دکەڤندا کوردستان یا ناڤدارە ب بەرهەمێن خو یێن کشتوکالی و ئاژەلداریێ و پیتە پێکرن ب ڤی کەرتێ زەنگین دێ گەلەک کار و دەرفەتێن کاری یێن جودا بۆ هاوولاتیێ هەرێمێ دابین کەت. بونمونە: خودانێ زەڤیێ، کارکەر و ئامیرێن درینێ و چنینێ، و میکانیکێن وان، بسپورێن کشتوکالی، چێکرنا کەنالێن ئاڤێ و یێن بسپور دوارێ ئاڤێ و کولانا بیرا دا، بەرهەمێن کشتوکالی ، خودانکرنا پەلەوەرا و پەزو گارەشی و بەرهەمێن وان، مێشەڤان، کارگەهێن قودیک کرنێ (معمل تعليب) و بازارێ ڤان هەمیا و هتد…..
ئاها هوسا دێ لەشکەرەکێ بێکارا ژ بێکاریێ رزگار بیتن و هەروەسا ئەڤ بارێ گرانێ ئابوری یێ حکومەتا هەرێمێژی دێ سفکتر لێ هێت و ئەڤ بەرهەمە دێ بنە سەرچاڤێن ژیارێ بۆ هاوولاتێن هەرێما کوردستانێ و حکومەتا هەرێمێژی، و لشوینا ئەم ببینە هاوەردەکەرێن بەرهەمێن کشتوکالی دێ بینە هناردەکەرێن وان. هوسا رێژا هاوردەکرنێ دێ کێم بیت و خارن بۆ هاوولاتی دێ دابین بیت و هەروەسا ئەڤ بەرهەمە دێ بنە سەرچاڤەکێ ئابوری و بازرگانی یێ نافخویی و دەرڤەیا هەرێما کوردستانێ. ما نە یا سەیرە ئەم ئاهێن خارنێ ژ تورکی و ئیرانێ دئینین و گەلەک ژوانژی مێژویا وان یا بسەرڤە چوی و دبنە ئەگەرێ گەلەک نەخوشیاژی و دەمەکی دا مە بخو ئەڤ هەمی بەرهەمێن ساخلەمتر دوولاتێ خودا هەبن. نێ دڤێت حکومەت بباوەری پێنگاڤێن جدی بۆ پێشئ ئێخستنا کەرتێ کشتوکالی پاڤێت، ئەگەر حکومەتا هەرێمێ بێژیت ئەز نەشێم یان من پێ چێ نابیت، هەر چنە بیت بلا حکومەتا هەرێمێ لوەرزێ گەهشتنا بەرهەمێن کشتوکالی یێن هەرێمێ دەرگەهێ ل هاوردەکرنا هەمان بەرهەمێن تورکی و ئیرانی بگریت، بەلکی لوی دەمی ماندیبونا جوتیارێن هەرێمێژی بئاڤێ دا نەچیتن.