گوندێن ب په‌یڤا (گر) ده‌ستپێدكه‌ن و دیتنه‌ك
3 مانگ پێش ئێستا
مسته‌فا عه‌بدورحمان ئه‌ره‌دنى
ل كوردستانا باشور پتر ژ (120) گوندان هه‌نه ب گر هاتینه
ناڤكرن یان په‌یڤا گر ده‌ست پێكا وانه وئه‌و گوند ل به‌ر ره‌خێن گران هاتینه ئاڤاكرن
وناڤێ خۆ ژ وان گران وه‌رگرتیه وپرانیا وان گوندان ل جهێن راست وده‌شتایى نه، بێگومان
ئه‌ڤه ژى دێرینى كه‌ڤناتیا وان گوند وده‌ڤه‌ران نیشان دده‌ت، چونكه گر په‌یڤه‌كا
كوردى (په‌تى یه)، هه‌بونا وان گران ب وان ناڤان ل ده‌شتێ رامانا هندێ دده‌ت كو
ئه‌و ده‌ڤه‌ر ده‌ڤه‌رێن كوردانه وهه‌ر ژ كه‌ڤن وتا نوكه هه‌ر ل وێرێ دئاكنجى نه
وپارێزگارى لسه‌ر ناڤێن خۆ یێن خۆجهى وره‌سه‌ن كرینه سه‌ره‌رایى هندێ كو ب ده‌هان
جاران لسه‌ر گوندێن وان هاتینه راكرن وده‌رئێخستن به‌لێ هه‌ر ڤه‌گه‌ریاینه وهه‌ر
ده‌ست ژناڤێن گر وگوندێن خۆ یێن ره‌سه‌ن به‌رنه‌داینه، ئه‌ڤه ژى به‌لگه‌كێ رۆن
وئاشكرایه بۆ دێرینیا گه‌لێ كورد ل وان ده‌ڤه‌ران.
دڤێ ڤه‌كولینێدا دێ بزاڤێ كه‌ین بزانین ئه‌و گر بۆ چ مه‌به‌ست
هاتینه دورستكرن؟ وچ بیر وبۆچون ل سه‌ر دورستكرنا وان هه‌نه ودێ بۆچونا خۆ ژى ل
سه‌ر چێكرنا وان دیار كه‌ین.
دوو جورێن گران هه‌نه گرێن سروشتى وگرێن ده‌ستكرد:
گرێن سروشتى:
ئه‌و گرن یێن ل
هنده‌ك جه وده‌ڤه‌ران هه‌ین وئه‌و گر دشێوازێ خۆدا نه درێكخستى نه,به‌لكو هنده‌كان
سه‌رێن وان تیژن وهنده‌كان سه‌رێن وان دپه‌حن وبلنداهیێن وان دجوره وجورن وگیا
ودار وبار ل سه‌ر شوین دبن، وده‌ستێ مرۆڤان نه چویه دچێكرنا واندا، و هه‌ر گره‌ك
ل جهه‌كى یه ونه درێكخستى وب رێز بن.
گرێن ده‌ستكرد:
ئه‌و گرن یێن ب ده‌ستێن مرۆڤان بۆ مه‌به‌ستێن تایبه‌ت
وده‌ست نیشانكرى هاتینه چێكرن وب تایبه‌تى ل ده‌ڤه‌رێن راست وده‌شتایى هاتینه چێكرن،
مێژوویا دورستكرنا وان گرا نه دیاره ونه‌هاتیه زانین ل سه‌ر چ سه‌رده‌م وكیژ فه‌رمانره‌وایى
هاتینه دورست كرن ودبیت هه‌ر هنده‌ك ل سه‌ر ده‌مه‌كى هاتبنه دورست كرن و یان ژى
هه‌مى دئێك سه‌رده‌مدا وژلایێ فه‌رمانره‌وایه‌كى ڤه هاتبنه چێكرن، هنده‌ك مێژوونڤیس
مێژوویا چێكرنا وان ڤه‌دگه‌رینن بۆ سه‌رده‌مێن شارستانیه‌تا به‌رینى یان برۆنزى(العصر
الحجرى والبرونزى).
گرێن ده‌ستكرد
به‌رۆڤاژى گرێن سرۆشتى نه،چونكه ئه‌و گر ده‌ستێ مرۆڤان گه‌هشتییێ وب ده‌ست هاتینه
چێكرن، سه‌رێن وان دپه‌حنن وگیا وداروبار ل سه‌ر وره‌خێن وان شین نابیت وئه‌گه‌ر شین
ژى ببیت گه‌له‌ك دلاوازن، چونكه ژئاخا هه‌لدایى ومرى هاتینه بلندكرن نه‌ك ژئاخا
خۆرستى وگیا لسه‌ر بنێ خۆ لێ شین دبیت.
پرانیا گرێن ده‌ست كرد ل جهێن راست وده‌شتایى وگوندێن ده‌شتێ
هاتینه چێكرن، وئه‌گه‌ر مرۆڤ به‌رێخو بده‌ته وان گران وهزرێن خۆ تێدا بكه‌ت، دێ
بینیت ئارسته وسه‌متا وان ئێكه بۆ لایه‌كى دچن یان ژ ده‌ڤه‌رێن چیایى بۆ ده‌شتێ
ویان رۆژئاڤا بۆ رۆژهه‌لات وهه‌مى ب رێزن ول هنده‌ك ده‌ڤه‌ران ژى مرۆڤ دشێت بێژیت
دویراتیا دناڤبه‌را گره‌كى بۆ یێ دیتر گه‌له‌ك وه‌كو ئێكه،دیسان بلندایى ومه‌زناهیا
هه‌میان گه‌له‌ك نێزیكى ئێكه ودویر نابینین كو مه‌زنى وبلنداهیا هه‌میان ل ده‌ست
پێكێ وه‌كو ئێك بویه،به‌لێ دبیت ژبه‌ر بارانێ وكارتێكرنێن سه‌قایى ئاخا هنده‌كا
هاتبیته شویشتن وبرن وهنده‌ك ژ قه‌باره وبلندهیا خۆ ژ ده‌ست دابیت.
بۆچى ئه‌و گر هاتینه چێكرن؟:
پرسیاره‌كه ودبیت هه‌تا نوكه ب دورستایى كلیلا ڤێ پرسیارێ
ب ده‌ست نه كه‌فت بیت،به‌لێ كومه‌كا بیر وبوچونان لسه‌ر وان گران هه‌نه، دڤێ ڤه‌كولینێدا
دێ بزاڤێ كه‌ین وان دیتن ونێرینێن هه‌ین به‌رچاڤ كه‌ین ودیسان بۆچونا خۆ ژى دێ ل
سه‌ر ده‌ین.
بوچونه‌ك دبێژیت،گرێن ده‌ستكرد ئه‌و بخۆ گربون وژده‌وروبه‌رێن
خۆ بلندتر بون وپاشى مرۆڤان خانى ل سه‌ر چێكرینه وخانى خراب بوینه ودوباره ل سه‌ر
هاتینه ئاڤاكرن وب ڤى ره‌نگى ئه‌و گر بلند بوینه.
جینه‌كێ دى گوتیه، سرۆشتێ ده‌شتێ یێ راسته ول ده‌مێ
باران بارین وزڤستانا له‌هى رادبون ئه‌ڤه دبوو ئه‌گه‌ر خانیێن وان ب كه‌ڤنه به‌ر
ئاڤرابون ولێهمشت وله‌هیان له‌وما گرێن چێكرین وخانیێ، خۆ ل سه‌ر ئاڤاكرینه.
بوچونه‌كا دیتر دبێژیت، داكو ئه‌ردێ گشت وكالى وچه‌روانێ
گیانه‌وه‌رێن خۆ خراب نه‌كه‌ن بۆ خانیێن خۆ وان گر چێكرینه وخانى ل سه‌ر ئاڤاكرینه.
بۆچونه‌كا دیتر دبێژیت، داكو بشیێن به‌ره‌ڤانیێ ژ خۆ بكه‌ن
ئه‌و گر چێكرینه وخانى ل سه‌ر ئاڤاكرینه.
ئه‌ڤ بوچونێن ل سه‌رى هاتینه به‌رچاڤ كرن هه‌مى ئاماژێ
دده‌نه هندێ كو خانى وگوند ل سه‌ر وان گران هاتینه ئاڤاكرن وئه‌و گر ده‌م بۆ ده‌مى
پشتى خراب بوین دوباره هاتینه ئاڤاكرن وهوسا بلند بوینه بۆ وان مه‌به‌ستێن هاتینه
به‌رچاڤ كرن, بۆچونا ماموستا مێژووناس ( عبدالرقیب یوسف) ژى هه‌ر ئه‌ڤه‌یه ژئه‌نجام
ئاڤاكرن وخرابونا خانیان ئه‌و گر بلند بوینه.
لێ ئه‌گه‌ر هزر دوان گراندا ب كه‌ین دێ بینین كو سه‌رێن
وان هند دمه‌زن نینن كو گوند یان چه‌ند خانى وماله‌ك ل سه‌ر بهێن چێكرن كێمه‌ك نه‌بن،
دیسان دڤێت بزانین پرانیا خانیێن به‌رێ ژئاخ ولبنێن ئاخێ وكایێ دهاتنه چێكرن وبانێ
وان ژى هه‌ر ئاخ بوو، واته ل ده‌مێ خراب بونێ دشیان هه‌ر وێ ئاخا وان لبنان
دوباره هه‌رى بكه‌ن وبكاربینن، وئاخا نوى نه‌ئینن ژجهه‌كێ دیتر،ئانكو ماده‌م وان
ئه‌و ئاخ دوباره بكارئینایه واته گر بلند نه‌دبون دا وه‌كو خو ب مینن وبچویك
دبون، ژبه‌ر هندێ هزر دكه‌م نه ژئه‌نجامێ خراب بون وئاڤاكرنێ ئه‌و گر بلند بوینه.
به‌لكو مه‌به‌سته‌كا دیتر پێ هه‌بویه.
بوچونا مه لسه‌ر وان گران.
ئه‌گه‌ر ئه‌م هویرتر ل گرێن ده‌ستكرد بنێرین،دێ بینینن
ئه‌و گر وه‌كو مه پێشى نوكه گوتى دكه‌ڤنه سه‌مته‌ك وئاراسته‌كا راست به‌لكو نه
هه‌ر ئێك ل جهه‌كێ یه بۆ نمونه ئێك ل لایێ راستێ ویێ دیتر لایێ چه‌پێ ویێ ل لایێ
باكور ویێ دیتر ل لایێ باشور،نه‌خێر پرانیا وان دكه‌ڤنه سه‌متا ئێك، بێگومان ئه‌ڤه
ژى بۆ مه‌به‌سته‌كا گرنگ هاتینه چێكرن, دیسان مه گوت قه‌باره ومه‌زنیا هه‌میان
نێزیكى ئێكه, ل ڤێره من دوو بۆچون لسه‌ر وان گران هه‌نه.
ب دیتنا من ئه‌ڤ
گره نه‌ك ژئه‌نجامێ خراب بون وئاڤاكرنا خانیا بلند بوینه،دبیت هنده‌كا بتنێ
بورجه‌كا بچویك بۆ زێره‌ڤانیێ ل سه‌ر هات بیته چێكرن ونه زێده‌تر، له‌وما هزر
دكه‌م ئه‌ڤ گره گرێن له‌شكه‌رى نه وب نه‌خشه وپلان ولسه‌ر ده‌مه‌كى وب ده‌ستێن
فه‌رمانره‌وایه‌كى هاتینه چێكرن بۆ چه‌ند مه‌به‌ستان:-
1- بۆ زێره‌ڤانیكرنێ، دبیت بۆ زێره‌ڤانیكرنا جهوگه‌نم
وكشت وكالێ وێ ده‌شتێ بیت,چونكه دبه‌رێدا تالان وب سه‌رداگرتن وبرنا دان ودكاكى
ژلایێ نه‌یار وقاچاخچیا ونه‌یاران ڤه یا به‌ربه‌لاڤ بوو,چونكه هه‌مى ده‌شت وه‌كو
ئێك راسته ئه‌و كه‌سێن هێرشبه‌ر نه‌دهاتنه دیتن، به‌لێ ئه‌گه‌ر خاله‌كا زێره‌ڤانیا
لسه‌رێ وان گران هه‌بیت هه‌ر ژ دویرڤه دێ ئه‌و تالانبه‌ر هێن دیتن وهوسا دێ رێك ل
وان تالانبه‌ران هێت گرتن، دیسان دبیت هاتبنه چێكرنا بۆ زێره‌ڤانیكرنا رێكا
بازرگانیێ یێن لوى سه‌رده‌مى هه‌ین ول نێزیك وان گران را چ بیت,هه‌ر وه‌كو نوكه
خالێن له‌شكه‌رى ل ره‌خێن جادێن سه‌ره‌كى دهێن دانان.
2- بۆ هیمایێن له‌شكه‌رى، دبیت هه‌ر گره‌كى ژ وان خاله‌كا
له‌شكه‌رى ل سه‌ر هاتبیته ئاڤاكرن, ل ده‌مێ هێرشه‌ك هاتبایه یان هێرشا وان چوبایه
سه‌ر جهه‌كى, بۆ هێرشا دۆژمنان دوكێل ب رۆژ وئاگر ب شه‌ڤ ئاگر هاتبیه هه‌لكرن وئێك
بو ئێك ئه‌و چه‌نده كریه هه‌تا گه‌هشتیه جهێ فه‌رمانره‌وایێ یان ب رۆژ ئالا هاتینه
بلندكرن وهوسا په‌یام گه‌هاندینه جهێن مه‌به‌ست وئه‌گه‌ر گرێن ده‌شتا باعه‌درێ بۆ
نمونه وه‌رگرین دێ بینین ئاراسته‌یا وان ژده‌ڤه‌رێن چیایى بۆ نه‌ینه‌وا دچن،ئه‌ڤه
بۆ مه دده‌ته دیاركرن فه‌رمانره‌وایى ل نه‌ینه‌وا بویه وپه‌یام ژده‌ڤه‌رێن چیایى
گه‌هشتینه نه‌ینه‌وا و به‌روڤاژى, وژبیر نه‌كه‌ین گه‌له‌ك به‌حسێ گران دستران وچێرۆكێن
فولكلورێ كورداندا هاتینه كو هه‌مى جاران مێرخاز وخۆشمێران كوینێ خۆ ل سه‌رێ گرى ڤه‌دایه
ویان خۆ ل سه‌رێ وان ئاسیێ كریه،ئانكو گرێن له‌شكه‌رى بوینه.
3- بۆچونه‌كا دیتر مه هه‌یه وهزر دكه‌م كو ئه‌و گر
ماده‌م ل ڕاستا ئێك بونه وهه‌ر نافبه‌ر نافبه‌ر ب درێژیا ده‌شتێ وپانیا وێ لێ هه‌نه
بۆ هندێ دچم ئه‌و وه‌كو سنور ولێكڤه‌كرنا ده‌شتێ هاتبنه چێكرن داكو هه‌ر ده‌ستهه‌لاته‌كا
ل وان ده‌ڤه‌ران ده‌ستهه‌لاتى كرى یان
گوند بۆ گوندى سنورێن خۆ بزانن و زێده‌گاڤیان لسه‌ر ئه‌ردێ ئێك ودوو نه‌كه‌ن.
ل دووماهیێ دبێژین كه‌سێن تایبه‌تمه‌ند وشاره‌زا پتر
دزانن وئه‌ڤه كارێ وانه كو دویڤچونێن باشتر وبه‌رفره‌هتر ل سه‌ر بكه‌ن یا مه ژى
ب تنێ ڤه‌كرنا ده‌رگه‌هه‌كى وه‌كو هه‌ر جار ومه پتر مه‌به‌ست گوندن وكه‌ڤناتى ودێرینیا
وان گوندان وگرێدانا وان ب هه‌بونا نه‌ته‌وا كورد ڤه, نوكه ژى ناڤ وجهێن وان
گوندێن ب گر ده‌ست پێ دكه‌ن دێ به‌رچاڤ كه‌ین به‌لێ وه‌كو هه‌ر جار مه قه‌زا وناحى دیارنه‌كرن بتنێ پارێزگه مه دیاكر
داكو گه‌له‌ك بابه‌ت درێژ نه‌بیت وبۆ هندێ خوانده‌ڤان مفایى ژێ وه‌رگرن وبتنێ ئه‌ڤه
گوندێن كوردستانا باشورن ودبیت ب هزاران گوند ل هه‌ر چوار پارچێن دیتر ژى هه‌بن گر
ده‌ست پێكا ناڤێ وان بیت.
گوندێن پارێزگه‌ها دهوكێ:
گرده‌پان، گربه وێل،گربده‌و،گرێ قه‌سرۆكا،گرێ پتێ،گرێ بیێ،گرى،
گرك سندى، گرزێوك،گرئوسمان,گرێ گه‌ورێ،گرێ شكه‌ستى،گرێ پانێ،گرگه‌لى،گرفیلێ،
گرعابورا ،گرشین،گرره‌ش،گرێ محمد عه‌ره‌ب،گرمبارك،گرفه‌قیر، گرزه‌نگل،گردكال،
گرخاس، گرئاشور،گرێ سور،گرگوران،گربیش،گرده‌سین،گرگاش،گرى، گروانش، گركا).
گوندێن پارێزگه‌ها هه‌ولێرێ:
(گردجوتیار،گردخیوه‌ت،گردێ
ئانه،گردعازه‌بان،گرد ئاره‌ق، گر ده‌چال، گرد قۆشه‌نه ،گرد كوك،گرد گراوى،گرد گلێخه،
گرده پان،گرده‌چال، گرده ره‌شه،گرده شینه، گرده هاره، گرده‌بور، گردێ گوم،
گردێ به‌گوم گرون، گرد گوران،گرد لانكه سه‌عید، گرد مامك، گرد لانكه مه‌جید،گرد
مه‌لا،گرده رشه،گرده سوور گرده ره‌شه موفتى،گرده ده‌ره‌شه ئه‌سعه‌د گردبیشى،گردان,گرد
موسه‌ك، گرده‌شێر، گرده‌چال، گرده‌شێر،گردى ماوان،گركال، گركه‌به‌ن،گركه‌په‌ن،
گزره).
گوندێن پارێزگه‌ها سلێمانیێ:
(گرتگ، گردسور،گردقه‌زوان،گردمه‌یته‌ر،گردئێستر،گرده سپیان،
گرده شێخال،
گرده‌بور،گرگاشه،گرمكان،گرده‌ره‌ش،گرده‌جان،گردخبر،گرده‌سوران،گردبه‌ر،گرده
زوبیر، گرده كه‌روێشك،گرێزه، گردى شه‌ریف، گرده نازێ).
گوندێن پارێزگه‌ها هه‌لبجه:
(گرده‌ناوێ,گردى قازى، گردى گو،گریانه)
گوندێن پارێزگه‌ها نه‌ینه‌وا:
(گربیر،گرچال,گرفیر،گركفیرا باكور،گرماوا شێخان)
ژێده‌ر:
-أحلام الزعبی، التلال،wwwKalarabi,com
- ویكیپیدیا