ژ بۆ پاشەڕۆژەكا باشتر، پەنجەرەیا شكەستی چێكەڤە!

بەرهەڤكرن: شهاب ئاكرەیی
فیلیپ زیمباردۆ، پسپۆرێ دەرونناس و جڤاكناس، د ساڵا ١٩٦٩ێ دا جەڕباندنەك كر، كو پاشی بۆ یەك ژ بناڤ و بانگترین لێكۆلینێن توانناسیێ ب تایبەتی و زانستێن جڤاكی ب گشتی.
وی زانایی دو ئۆتۆمۆبیل ئینان و ب دەرگەهێن ڤەكری و ژمارە تابلۆ یێن بزربوویی ل دو تاخێن جدا دا راگرتن، یەك ل تاخەكێ هەژار نشین و یا دی ژی ل تاخەكێ دەولەمەندنشین، رێڤینگێن وی تاخێ هەژار د چەند خولەكا دا دەست ب دزینا پارچە یێن ئۆتۆمۆمبیلێ و تێكدانا وێ كرن، و د سێ رۆژان دا ب تمامی ژناڤبرن ب شكاندنا پەنجەرە یێن مایی و دزینا ئۆتۆمۆبیلێ، و ب هەمان شێوەی، لێ دەمەكێ درێژتر پێ چوو ل گەڕەكا دەولەمەند نشین هەیا ئۆتۆمۆبیلێ د چەند رۆژان دا ب تمامی ژ ناڤ ببەن و بكەنە سكڕاب.
 دو زانا یێن دی یێن بناڤ (جیمس ویلسۆن - زانایێ سیاسی و جۆرج كەلینگ-زانایێ تاوانان) د ساڵا ١٩٨٢یێ دا درێژە ب وێ لێكۆلینا زیمباردۆ-ی و تێبینی یێن ویدا، ب ئەنجامدانا لێكۆلینێن هەڤشێوە ل سەڕ خانی و ئاڤاهی یێن دی ل دەڤەر و هەرێمێن جدا و وەڕار ب وێ تیۆرا پێڕا د بێژن (تیۆرا پەنجەرا یا شكەستی)دا، كو د گەلەك لێكۆلین و پرتووكێن جڤاكناسیێ دا مفا ژێ هاتییە وەرگرتن، تیۆرێ پەنجەرا شكەستی ب كورتی ئەڤەیە: كو كێمخەمی ژ چارەسەركرنا هەر گرفتەكێ د ژینگەهێ دا-هەر چەند گرفت یا بچووك ژی بیت-باندۆڕەكا نەرێنی لسەر هەڵوێست و تەڤگەرا مرۆڤان لبەرامبەر وێ ژینگەهێ هەیە، و دێ بیتە رێخۆشكەر بۆ گرفتێن زێدەتر و مەزنتر، بەروڤاژی وێ ژی، هەر راستە، بلەز چارەسەركرنا گرفتێن بچووك ژی، دێ بیتە سەدەما ژینگەهەكێ باشتر و رەفتارێن باشتر، یا سەرنجڕاكێش د ڤان لێكۆلینان دا ئەوە، كو ئەو كەسێن ئۆتۆمۆبیل و خانی و ئاڤاهی تێكداین، سووجدار نەبوون، و پرانییا وان وەلاتی یێن ئاسایی بوون و ب یاسایێ پێگیر بوون، لێبەلێ پەنجەرا شكەستی، پەیامەكا ڤەشارتی ب وەلاتی یا ددا و پێشنیار بۆ دكر كو، ”كەس پویتەی پێ نادەت و رەنگە چ دەرئەنجامێن خراب نەبن بۆ ژناڤبرنا ئەوا پێشتر هاتییە شكاندن، چۆنكی هەر یا شكەستی بوو”.
بیینە بەرچاڤێن خۆ، ئەگەر د مالا وە دا پەنجەرە یان ئامانەكێ شكەستی هەبیت، ئەرێ دێ لسەر هێش بێتر شكاندنا وان چ ئەنجام هەبن؟ یان دێ بیتە سەدەم بۆ شكاندنا گەلەك تشتێن دی! یان هوون دەما وی ئامانی د هاڤێژن زبلدانێ دا، دێ یێن لسەر هشیار و ب خەم بن، كو زێدەتر ئەو ئامان نەشكێتن!.
ئەگەر ئەڤ تیۆرە د گەلەك وارێن دی یێن ژیانێ دا بهێتە جێبەجێكرن، بۆ میناك:-
ئەگەر كەسەك هندەك زبل و پاشماییكا ل باخچەیەكێ گشتی دا بجھـ بهێلیت، و ئەو زبل و پاشمایی د دەمەكێ گۆنجاو دا نەهاتە راكرن، و چ سزا ب وان كەسێن ئەو زبل هاڤێتی وێرێ نەهاتەدان، ئەڤە ئەو یەك دێ بیتە سەدەما كو كەسێن دی هەمان كاری ل هەمان باخچە و پاڕكێن دویتردا ژی بكەن، و ئێدی باخچە و پاڕك دێ بنە زبلدان و دێ سەردانیكەر ژێ دویر كەڤن، و ئەگەر مامۆستایەكی رێ ب خواندكارەكی دا قۆپیایێ ل بابەتەكی بكەت و رازی بوو، ئەڤە دێ ل بابەتێن دی ژی كەت، و دێ قوتابی یێن دی ژی قۆپیایێ ل هەموو بابەتان كەن، و دێ ل هەموو ئاست و قوناخێن خواندنێ بیتە دیاردە، ل مال ژی ئەگەر ئێكسەر پشتی فراڤینێ ئامان نەهاتنە شوشتن، ئەڤە دێ ئامان كەلەكە بن و دبیت ببنە سەدەمێ گرفتێن ساخلەمی و نەخۆشی یا ل دەمێ داهاتی، دیسان نەكۆكییەكا بچووك ل گەل هەڤژینێ دبیت ببیتە سەدەما گرفتێن مەزنتر كو ب جدابوونەڤێ دێ ب دوماهی هێتن، و هلوەشاندنا خێزانێ كو دبیت باندۆرا وێ بۆ چەند نفشا بمینیت، هەر لەوا پاشگۆهكرنا گرفتێن بچووكێن ئەڤڕۆ، دێ بنە سەدەما گرفتێن زۆر مەزنتر ل پاشەڕۆژێ، د راستی ژی دا، گەلەك پرسگرێكێن ساخلەمی، ژینگەهی و جڤاكی و ئابووری یێن كو ئەم ئەڤڕۆ  پێڤە دنالین و روی ب روی دبین، ژ دەرئەنجامێ كریار و رەفتار و بارودۆخێ شاش یێن بچووك چێبووینە، كو ل بەرێ هاتینە پاشگوهكرن و نەهاتینە چارەسەر كرن.
ژ بەر ڤێ یەكێ دڤێت هەر كەس هەوڵ بدەت، كو پەنجەرە یێن شكەستی د ژیانا مە دا چاك بكەتەڤە، داكو زارۆك و نفشێ پاشەڕۆژێ، ببنە خوەدی پاشەڕۆژەكا چێتر و گۆنجاو تر.