ئیسلام كەی و چۆن و بۆ بەسیاسی كرا؟

د. شێركۆ كرمانج
لە چەند ڕۆژی داهاتوودا بە سێ بەش وەڵامی ئەو سێ پرسیارە دەدەینەوە جەخت ‏لەسەر ‏هۆو هۆكارە بەراییەكانی دەكرێت، چونكە بەسیاسییكردنی‏‏ ئیسلام دیاردەیەكی نوێ نیە تاوەكو تەنیا پەیوەندی ‏بە گەشەو ‏تەشەنەی ئیسلامیزمی ئەم سەردەمەوە هەبێت. بە دڵنییاییەوە هۆكارەكانی بە سیاسییكرنی ئیسلام لە قۆناغە ‏بەراییەكان‌‌و ‏ئێستاكانێ جیاوازییان هەیە،‎‎‏ بەڵام لە زۆرشتدا بەتایبەتی‏‏ بوارە تیۆریەكەی لەزۆرێك لە هۆكارەكان ‏هاوبەش‌و كۆكن. ‏
بەشی یەكەم
بڵاوبوونەوە‌و تەشەنەی ئیسلام‌و پێویستیی دەوڵەت
لەگەڵ هاتنەسەر حوكمی عومەری كوڕی خەتاب (ف. ٦٣٤-٦٤٤)، دەسەڵات‌و قەڵەمڕەوی ئیسلام گەشەیەكی ‏بێوێنەی ‏بەخۆوەدیت‌و ژمارەی ئەو كەسانەی‎‎‏ عارەب‌و غەیرەعارەب،‎‎‏ بە خۆشی یان بەزۆر، هاتنەسەر دینی ئیسلام ‏یەكجار زۆر ‏زیادیكردو قەڵەمڕەوی ئیسلامیش بۆ باكوری ئەفریقیاو باكوری شام‌و ناوەڕاستی ئاسیا درێژ ببووەوە. ئەو ‏پێشهاتە ‏بارودۆخێكی ئابوری-كۆمەڵایەتی-سیاسیی لەگەڵ خۆی هێناگۆڕێ‌ كە فەرمانڕەواو دەسەڵاتدارانی ئیسلامی ‏ڕووبەڕووی ‏كۆمەڵێك كێشەی نەك هەر ئەمنی‌و ئاسایشی بگرە داراییش كردەوە.‏‎ ‎سەردارە سەربازیەكانی ‏موسڵمانان ‏بە سەرداری باوەڕداران (أمیر المٶمنین) یشەوە لە شەڕوشۆڕ‌و هێرشەكانیاندا‎‎‏ لە غەزوەكان دەسكەوتی زۆریان ‏‏بەدەستدەهێنا‌،‎‎‏ بەمەش سەروسامانیان هێندە زیادی كردبوو لە ئەژمار نەدەهات. بە گۆتەی ئیبن خەلدون دەستكەوتەكان ‏‏گەیشتنە ئەو ڕادەیەی سەرداری واهەبوو، تەنیا لە یەك شەڕدا دەستی بەسەر ٣٠٠٠ لیرەی زێڕدا دەگرت. ئیبن ‏خەلدون لە ‏زاری مەسعودی (مێژوونوسێكی بەناوبانگی ئیسلام) دەگێڕێتەوەو دەڵێت لە ڕۆژگاری عوسمانی كوڕی ‏عەففان (ف. ‏‏٦٤٤-٦٥٦) خەلیفەی سێیەم:‏
‏"یاوەرانی پێغەمبەری موسڵمانان ببوونە خاوەنی مڵك‌و پارەیەكی زۆر. عوسمان كە كوژرا ١٥٠٠٠٠ ‏دینار‌و ‏‏١٠٠٠٠٠٠درهەم لای ژمێریارەكەی هەبوو. بەهای ئەو موڵكانەی لە وادی قورا (وادی ‏القری)‌و حونەییا هەیبوو، ‏دەگەیشتە ٢٠٠٠٠٠ دینار،‎‎‏ ئەو چەندان‌ حوشتر‌و ئەسپیشی لەدواجێما. ‏هەشتیەكی موڵكی زوبێر پاش مردنی عوسمان ‏دەگەیشتە ٥٠٠٠٠ دینار. ئەو دوای مردنیشی ١٠٠٠ ‏ئەسپ‌و ١٠٠٠ خزمەتكاری ژنی لەدواجێما. داهاتی تەڵحە لە ‏عێراق لە ڕۆژێكدا ١٠٠٠ دینار بوو و لە ‏ناوچەی ئەلشەرەحیش لەوە زیاتر بوو. تەویلەكەی عەبدولرەحمانی كوڕی ‏عەوف ١٠٠٠ ئەسپ‌و ‏‏١٠٠٠ حوشتر‌و ١٠٠٠٠ مەڕی تێدا بوو. دوای مردنی تەنیا چواریەكی موڵكی دەگەیشتە ‏‏٨٤٠٠٠ دینار. ‏زەیدی كوڕی سابت جگە لە موڵك‎‎‏ هێندەی پارچە زێڕو زیو لەدوایخۆی بەجێهێشت كە بەهاكەی ‏‏دەگەیشتە ١٠٠٠٠٠ دینار. زوبێر خانوی نیشتەنی (إقامە) لە بەسرە،‎‎‏ میسر،‎‎‏ كوفە‌و ئەسكەندەریە ‏دروستكردبوو. ‏تەڵحە دانەیەكی لە كوفە دروستكردو خانوەكۆنەكەی مەدینەشی بەبەكارهێنانی ‏پلاستەر‌و كەرپوچ‌و دارساج نۆژەن ‏كردبۆوە. سەعدی كوڕی ئەبی وەقاس خانوێكی لە ئەلئەقیق ‏‏(گەڕەكێكی مەدینە) دروستكرد. بەبەكارهێنانی كاریتە ‏لەسەرەوە خانوەكەی زۆر بەرزو فراوان ‏كردبوو. میقداد خانوەكی لە مەدینە دروست كرد دەرەوە‌و ناوەوەی لە پلاستەر ‏بوو. یەعلای كوڕی ‏مونەییە ٥٠٠٠٠ دینار‌و بایی ٣٠٠٠٠٠ درهەم موڵكی لەدواجێما"‏
قەبارە و زۆریی دەسكەوتەكان خەلیفەو سەردارانی موسڵمانی ناچاركرد بەدوای ڕێگەچارەیەك بۆ چاودێری‌و ‏‏بەڕێوەبردنی ئەو سامانە لەژمارنەهاتووە بدۆزنەوە. ئا لێرەدا دەبێت ئاماژە بەوەش بكرێت، كە لەو قۆناغەدا وەك ئیبن ‏‏خەلدون دەڵێت، نەخوێندەواری زەقترینی ئەو سیفەتانەبوون كە عارەبی پێدەناسرایەوە،‎‎‏ نەك هەر ئەوە عارەبەكان لە ‏‏ژیانی ڕۆژانەشیاندا زۆر سادە بوون. بۆنمونە‏ ئەبوموسا كە‎‎‏ موسڵمانێكی دیاری سەردەمی بەرایی ئیسلامە،‎‎‏ خواردنی ‏‏مریشكی ڕەتكردۆتەوە، چونكە عارەبەكان قەت مریشكیان نەدیتبوو. عارەبەكان گەنمیان بە "قڵچغ"ـەوە دەخوارد، ‏چونكە ‏بێژینگیان هەرنەبوو. لەبەرئەوە پێویستیان بە بەهاناهاتن‌و یارمەتی ناعارەبەكان بوو، ‏تاوەكو كاروبارەكانیان ‏بۆ جوركەن و ئەو دامودەزگایانەشیان بۆبەڕێوەبەرن كە پێویستیەكانی ڕۆژانە دەیهێنانەپێش. ‏
دەبێت ئەوەش بگوترێت بۆ سەركوتكردنی ئەو یاخیبوانەی هەر لەگەڵ مردنی پێغەمبەری موسڵمانان سەریانبزوت، ‏‏پێویستیی دەسەڵات‌و دەزگای سەربازی (المٶسسە العسكریە) لەپێش هەموو دامودەزگا دەوڵەتیەكانی دیكە هات. ‏ڕاستی ‏ئەمە لە گۆڕینی نازناوی عومەری كوڕی خەتاب لە خەلیفەوە بۆ ئەمیرلموئمنین دەردەكەوێت. چونكە ڕابەری ‏هێزە ‏سەربازیەكان لەناو عارەبان بە سەردار (أمیر) ناو دەبردرا.‏
لەقۆناغە سەرەتاییەكانی ئیسلام هیچ بەڵگەیەكی وا لەبەردەستدا نیە، كە نیشانەی بوونی فۆرمێكی سیستیماتیكی باج ‏‏كۆكردنەوەو نامەو نامەگۆڕینەوە هەبووبێت،‎‎‏ تەنانەت پڕۆسەی بەڕێوەچوونی كاروبارێكی سیاسیی ئەوتۆش ‏بەدیناكرێت، ‏كە پێویستیی بە بوونی سكرتاریەت بووبێت. مەبەست لە سكرتاریەت ئەو كەس‌و دەزگایانەن كە ‏‏كارئاسانیان بۆ خەلیفە كردبێت،‎‎‏ ئەمەش لەبەرئەوە بووە كە سەرەتا خەلیفە سەرقاڵی كاروبارە دینییەكان بوو زیاتر لە ‏‏كاروبارە سیاسییەكان. دیارە ناكرێت هەرئەمانە بە هۆكار دابنرێن،‎‎‏ چونكە ‏هۆیەكی دیكەی گرنگ ئەوەیە كە ‏عارەبەكان لە سەردەمی خەلیفەكانی ڕاشدین‌و قۆناغە سەرەتاییەكانی دەوڵەتی ئەمەوی، ‏بەڕادەیەكی زۆر بۆ ‏بەڕێوەبردنی دەوڵەتە ساواكەیان پابەندی فۆرم‌و نەریت‌و چەمك‌و پراكتیزە خێڵەكیە باوەكانی ‏عارەبان بوون. لەگەڵ ‏تەشەنە‌و بڵاوبوونەوەی ئیسلام‎‎‏، چەمك‌و فۆرم‌و پراكتیزە عارەبییەكان ناكامڵی‌و كەمتواناییان بۆ ‏بەڕێوەبردنی ‏ئیمپراتۆریەتە ڕۆژبەڕۆژ فراوانبووەكەی ئیسلامی لەخۆنیشاندەد‏ا. لەبەرئەوە سوودوەرگرتن لە فۆرمی باڵاو ‏‏گەشەكردوی بەڕێوەبردن بوو بە پێویستیی ڕۆژ.‏
پێویستبوونی دامودەزگا فەرمیەكانی دەوڵەت، پێش هەمووشتێك لە دامەزراندنی "دیوان" دەركەوت. دیوان وشەیەكە ‏‏ئەسڵەكەی دەگەڕێتەوە بۆ زمانەكانی ڕۆژهەڵاتی نزیك (هیندی‌و ئێرانی)، بەمانای تۆماركردن یان بەشی دارایی ‏دێت. ‏ئیبن خەلدون لە كتێبی "المقدمە" (پێشەكی) ئاماژە بەوە دەكات كە دیوان لە ئەسڵا نە عارەبیە‌و نە ئیسلامی، ‏تەنها لەو ‏وڵاتانە هەیە كە دەسەڵاتی دنیایی تیایدا زاڵە. دیوان بوو بەدەزگای كۆكردنەوەی باج‌و ‏سەرانەكان‌، بۆ ‏دابینكردنی خەرجیەكانی هێزە سەربازیەكان و پێداویستیە لۆجیستیكەكانی دیكەی شەڕ‌وشۆڕەكان،‎‎‏ لەوانە ‏هێرشەكان ‏بۆ فراوانكردنی سەرزەوی ئیسلام لەگەڵ ئەو هێرشانەش كە دەكرانەسەر یاخیبوان،‎‎‏ وەك زەندیقەكان. ‏
عومەری كوڕی خەتاب لەناو موسڵمانان بە یەكەم دامەزرێنەری دیوان دادەنرێت،‎‎‏ ئەو دیوانی لەسەر پێشنیازێكی ‏خالیدی ‏كوڕی وەلید (سەرداری بەرەی شامی هێزی موسڵمانان) دانا. گوایە خالید بە عومەری گوتوە "من دیومە ‏فەرمانڕەوایانی ‏شام دیوانیان هەیە"و عومەریش پێشنیازەكەی قبوڵكردوە. هەندێكی دیكە دەڵێن ئەلهورموزان ‏‏(سەرداری بەرەی ئەهوازی ‏هێزی موسڵمانان) بیرۆكەی دیوانی خستۆتەپێش عومەر بەمەبەستی ڕێگرتن لە دزینی ‏پارەو خۆدزینەوە لە لەشكری ‏موسڵمانان. هەرچۆنێك بێت، تاسەردەمی عەبدولمەلیكی كوڕی مەروان (ف. ‏‏٦٨٥-‏‏٧٠٥)ی خەلیفەی ئەمەوی،‎‎‏ زمانی سەرەكی لە دیوان،‎‎‏ نوسین بەتایبەتی‏‏،‎‎‏ لە هەرێمەكانی عێراق بە فارسی‌و لە شام ‏‏یۆنانی بووە،‎‎‏ ئەمەش هێندەی دیكە ناڕەسەنیەتی ئەم چەمك‌و دامەزراوەی "دیوان"ە لە كەلتورو پراكتیزە عارەبیە-‏‏ئیسلامییەكان دەردەخات. ‏
هاوشێوەی دامەزراوەی دیوان،‎‎‏ نوسینگەی وەزیر (دەزگای ڕاپەڕاندنی كارەكان) وەك دامەزراوەیەك لە قۆناغە ‏‏سەرەتاییەكانی حوكمی عەباسیەكان دەستبەكاربوو، كە بە میرات لە ئێرانیەكانەوە بۆیان بەجێمابوو. دەبێت ئەوەش ‏بگوترێت كە وەزیر وشەیەكی ئێرانیی پەهلەویەو بە مانای دادوەر (قازی) دێت.‏
هەندێك سەرچاوە ئاماژە بەوەدەكەن، گوایە پێغەمبەری موسڵمانان كەسانێكی لە یاوەرانی وەك قازی بۆ هەندێك ‏ناوچە ‏ناردوە، بەڵام سەرچاوەكان كۆك نین لەسەر ئەم قسەیە. بۆنمونە‏ هەندێك سەرچاوە دەڵێن كە پێغەمبەری ‏موسڵمانان عەلی ‏كوڕی ئەبی تاڵیبی بۆ یەمەن ڕەوانەكرد، تاوەكو ببێت بە قازی؛ یەكێكی دیكە دەڵێت تاوەكو زەكات‌و ‏پێنجیەكانەیان ‏‏(خومسیان) لێوەرگرێت؛ هەندێكیش دەڵێن مەعازی كوڕی جەبەل بۆ یەمەن ڕەوانەكرا، نەك عەلی ‏كوڕی ئەبی تاڵیب،‎‎‏ ‏یەك دەڵێت بۆ ئەوەی ببێت بە قازی‌و یەك دەڵێت بۆ داگیركردن،‎‎‏ یەكێكی دیكەش دەڵێ وەك ‏ڕێنیشاندەرو‎‎‏ مامۆستا‎‎‏ ‏ڕەوانەكرابوو. كۆی ئەم قسانە ئەوە دەردەخات كە لە سەردەمی پێغەمبەری موسڵمانان پێناچێت ‏‏دامەزراوەیەكی فەرمی دادگا هەبووبێت، كە یەكێك لە سەرەكیترین دامەزراوەی دەوڵەتە،‎‎‏ هەر چەند دەوڵەتەكە ‏ساواش ‏بێت. ‏
دوای مردنی پێغەمبەری موسڵمانان عومەری كوڕی خەتاب یەكەمین كەس بوو كە دادوەر (قازی) دابمەزرێنێت. ‏پێویستیی ‏دانانی دادوەر لە ئاكامی زیاد لە پێویست سەرقاڵبوونی عومەر بوو بە كاروباری موسڵمانانەوەو بە كێشە ‏‏دادوەریەكانیشەوە.‏‎‎‏ بۆیە بۆ كەمكردنەوەی ئەركەكانی سەرشانی خۆی‌و پێڕانەگەیشتنی بە یەكلاكردنەوەی هەموو ئەو ‏‏كێشانەی كە دەخرانە پێشی بڕیاریدا دەسەڵاتی دادوەری بە كەسانێكی دیكە بدرێت. یەكەم نامە كە عومەر نوسیبێتی ‏بۆ ‏دەستنیشانكردنی قازی نامەیەكە، كە بۆ ئەبوموسا ئەلئەشعەری ناردوە،‎‎‏ كە والی بەسرە بووە، داوای لێكردوە كە بە ‏كاری ‏قازی هەڵبستێت. واپێدەچێت كە لە سەردەمی عومەر دەزگای جێبەجێكاری‌و دادگا ‏لێكجیانەكرابێتنەوە، چونكە ‏ئەو كەسەی كە عومەر داوای لێكردوە ڕۆڵی قازی ببینێت، لەهەمان كاتدا والی بەسرە بووە. ‏لەڕاستیدا‎‎‏ یەكەمین ‏نوسینگەی فەرمی دادگا لە سەردەمی ئەمەویەكان دامەزرا. لەسەرەتا دادوەرەكان هەركەس لەلای ‏خۆی‌و بەپێی‏ ‏تێگەیشتنی خۆی بە كێشەكان ڕادەگەیشت چونكە تا ئەوكات شەریعە لەلایەن چوار ئیمامە سوننییە ‏بەناوبانگەكانەوە ‏دانەڕێژرابوو.‏‎‎‏ بەواتایەكی دیكە جگە لە قورئان‌و سوننە، سەرچاوەیەكی بنچینەیی بۆ قەزاوەت بوونی ‏نەبوو تا بۆ ‏چارەسەری كێشەی نێوان موسڵمانان بۆی بگەڕێنەوە. ‏
تەشەنە ‌و بەرفراوانبوونی سەرزەوی ئیسلام بووە مایەی هێنانەگۆڕێی بارودۆخێكی نوێی وا كە پێویستیی ‏لەدایكبوونی ‏دامەزراوەكانی دەوڵەتی كرد بە پێویستیەكی حەتمی،‎‎‏ بەڵام لەبەرئەوەی ئەزموونی عارەبە-موسڵمانەكان ‏لەم بوارەدا زۆر ‏لاواز بوو، هەرزوو پەنا برایەبەر ئەزمون‌و پراكتیزە ئێرانی‌و بێزەنتیەكان لەبواری فەرمانڕەوایی. ‏ئەمەش لە ‏دامەزراندنی دیوان‌و نوسینگەی وەزیر بەئاشكرا دەبیندرێن. واچاكە ئەوەش وەبیربهێنرێتەوە، كە ‏گواستنەوەی پایتەختی ‏موسڵمانان لە مەدینەوە بۆ دیمەشق‌و دواتریش بۆ بەغدا،‎‎‏ كاریگەریی كەلتورو نەریت‌و پراكتیزە ‏ئێرانی‌و بێزەنتیەكانی ‏بەسەر موسڵمانان هێندەی دیكە زیاتر‌و كاریگەرتر كرد.‏
لە دوو بەشی داهاتوودا باس ڕۆڵی ململانێی دەسەڵات و‎‎‏ ئارگیومێنتە سیاسیی-دینییەكان و لەگەڵ تیوری خەلافەت ‏دەكەین.‏
بۆ سەرچاوەكان تەماشای كتێبی بەسیاسییكردنی ئیسلام بكە كە ئێستا لە پێشانگای كتێب لە هۆڵی میدیا لە هەولێر ‏دەستدەكەوێت. ‏