دیموكراسییەت لەسەر ساجی عەلی

ڕەحمان غەریب
لەزۆربەی لاپەڕەكانی كتێبی (چۆن دیمۆكراسی دەمرێت؟) كارەكتەرێك یان دوانی هەرێمی كوردستان لەناو دێڕەكانیدا چاوشاركێت لەگەڵ دەكەن، ئامادەبونیان هەیە، خەت دێنیت بەژێر هەڵسوكەوتی سیاسیاندا، زەردەخەنە داتدەگرێت.

كتێبەكە مەترسی كاركتەرێك بۆ سەر دیموكراسییەت دەخاتەڕوو، بەئامرازەكانی "دیموكراسی" هاتۆتەسەر تەختی دەسەڵات، لەگەڵ جیاوازی ناوو پێگەو  جوگرافیای سیاسی، مەیلی دیكتاتۆریەت كۆیاندەكاتەوە، كارەكتەرێك كە لەناو كایەی سیاسەتدا كەمئەزمون بێ زانیارییە، قوڵایی لەناو مێژوی سیاسی نییە، پابەندبونی بەدەستوری وڵاتەكەی لاوازە، ئەمانە بەبكوژی دیموكراسییەت وەسفدەكات.

بەماناییەكی تر وایدەبینن كۆدەتا بەسەر دەسەڵاتێك، بەو شێوازە كلاسیكییەى زنجیرە كودەتاكانی پەنجاكان، شەستەكان نەماوە، ئەفسەرە شۆڕشگێڕەكان لەڕادیۆوە بەیانی ژمارە یەكی شۆڕش ڕابگەیەنن، بەڵكو لەڕێگەی سیاسەتمەداری هەڵبژێردراو، ئەو كودەتایە ئەنجامدەدرێت.

دوو نوسەرەكە (دانیال زیبلات، ستیڤن لیڤنسكی)، بەنمونەی زیندوی مێژوو، وەڵامی ئەو پرسیارە دەدەنەوە، چۆن دیموكراسییەت دەمرێت؟ زیاتر تیشكدەخەنەسەر ئەو كەسانەی لەڕێی ئامرازەكانی دیموكراسییەتەوە دێنەسەر كورسی دەسەڵات‌و لەبنچینەدا مەیلی دیكتاتۆرییەتیان هەیەو دەبنە مەترسی بۆ سەر سیستەم‌و دامەزراوە دیموكراسییەكان.

هەردوو نوسەر كە مامۆستای زانكۆی هارڤاردن، بەدرككردنیان بەمەترسییەكانی سیستمی وڵاتەكەیان، فۆكسییان لەسەر سەرۆكی ئەوسای وڵاتەكەیان (دۆناڵد ترەمپ)ە كە هەڵسوكەوتی لەگەڵ دەستورو نەیارو دامەزراوەكان بەهەڕەشە دەزانن  سەر دیموكراسییەتی ئەمریكی، ئەو ترسە دەخەنەڕوو كە (بەتەنها بونی دیموكراسییەت بەس نییە، بەڵكو دەبێت ئەم دیموكراسیەتە پەرژینێك بیپارێزێت).

ڕەخنەكانیش بەرامبەر (دۆناڵد ترەمپ) پەیوەندیی هەیە بەتاكڕەوی‌و هاندانی گوتاری ڕقوكینە، هەروەها لێدوانەكانی دەربارەی ئازادی رۆژنامەگەری‌و شەڕەكانی لەگەڵ دامەزراوە گرنگەكانی وەك كۆنگرێس، هەواڵگری سەربازی دەرەوە، وەزراەتی داد، نوسینگەی لێكۆڵینەوەی فیدراڵی، هەروەها بەكارهێنانی تۆڕی كۆمەڵایەتی بۆ یەكلاكردنەوەی ناكۆكی سیاسی‌و دەوڵەتداریی.

لەنۆ بەشی كتێبەكەدا بەشیكردنەوەی ورد رۆدەچێتە ناو مێژوی ژماریەك سیستمی سیاسی لەئەوروپا، ئەمریكای باشور، ئەفریقیا وڵاتانی عەرەبی‌و هەندێ ئەزمونی دیموكراسی بەهۆی كەڵەكەبونی ناكۆكی سیاسی نەبونی ئامرازەكانی دیالۆگی نێوان لایەنە ناكۆكەكان داڕمان.

بەتێگەیشتنی من ئەم كتێبە ئەم ڕاستییانە ڕونتردەكاتەوە: 
• زۆرجار بەئامرازەكانی دیموكراسییەت، كەسێكی دیكتاتۆرو كەمئەزموون نەشارەزاو بێ زانیاریی‌و تاكڕەو، دەسەڵات وەردەگرێت‌و دەبێتە هەڕەشە بۆ سەر سیستمی دیموكراسی.

• ئیستبدادی ئەم سەدەیە، ئەوەنییە، لەبری دەستور زرێپۆشەكان بێنە شەقامەكان، بەڵكو لەوە ئاسانترە، دەستور پەكناخات، دەستكاری دەستور دەكات بەپێی بەرژەوەندییەكانی.

• نیشانەكانی بەر لەمەرگی دیموكراسییەت بەدامەزراوەی میدیاو دادوەری دەردەكەون، كاتێك دەبینین بەپارەی سیاسییەكان دەجوڵێنرێن، ئیدی ئەوە بەتەنها میدیاو دادگاكان نیین دادەڕمێن، بەڵكو ئەوە دیموكراسییەتە دەبێت بەژێر داروپەردوی ئەو داڕمانە.

• سیستەم و دامەزراوە و حزبی سیاسی كە نەیتوانی مەیلی تاكڕەوی و دیكتاتۆرییەتی سەركردەكانی كۆنترۆڵ بكات، ئەوە لەمەرگی خۆی نزیكبۆتەوە.

•  كە دەستوری وڵات، یان دەستووری ناوخۆی حزب و دامەزراوەت هەبوو، نەیتوانی ژیانی دێمۆكراسییانە بخولقێنێت، مانای ئەوە نییە دستورو پەیڕەو خراپن، ئەوە تۆی زاتی ئەوە ناكەیت بە سەرۆكەكەت بڵێت پابەندی دەستوور نیت.

• وەزیفەی گشتی، پۆست دەسەڵات، سەكۆیەك نییە بۆ ڕقەبەرایەتی و یەكلاكردنەوەی كێشەی كەسی و ڕەنگدانەوەی هەڵچوونەكانت بەرانبەر نەیارەكانتدا.

•   بۆ ئەوەی دیموكراسییەت روو لە تونێلێكی تاریك نەكات، گورگ نەیخوات، دوو رێگایان داناوە ( لێبوردەیی بەرانبەر یەكدی) و (دامەزاراوەیبوون).