پانۆڕامای نەوت
2 مانگ پێش ئێستا
د. محمد امین
- ئەم بابەتە لە 2016 نوسراوە، لە بەر گرنگی بابەتەكە بۆئەمرۆ، دوبارە بڵاوی ئەكەمەوە.
نەوت وەكو سەرەكیترین سەرچاوەی وزەی جیهان، كاریگەری راستەوخۆی لەسەر ئابوری جیهان و ژیان و گوزەرانی مرۆڤەكان هەیە. ئەم گرنگیە ئابوریە جیهانیەی، كەنەوت هەیەتی وا دەكات كەئابوری نەوت لەچاو كەرتەكانی تری ئابوری ئەم تایبەتمەندیەیی هەبێ، كەجگە لەمانا ئابوریەكەی كەلەدۆزینەوە، دەرهێنان، گواستنەوە، پارەی كاشی سەرمایەگوزاری و باج پێك دێت، كە هەموو ئەمانەش لەقازانج وەبەدەستهێنانی پارەی خێرادا بەرجەستەئەبێ، پەیوەندی راستەوخۆی بەسیاسەتی جیۆپۆلیتیك و گەشەی ئابوری جیهانی، هەروەها جوڵەو هاوسەنگی هێزە ناوچەیی و جیهانیەكانەوە هەیە، واتا پەیوەندی بەشەڕ و ئاشتی نێونەتەوەیی هەیە لەرووی مێژوویی، سیاسی، ئابوری وە سەربازیەوە.
هەر كاڵایەك وەك نەوت كە گرنگی جیهانی هەبێ ، وە لە هەمان كاتا كاریگەری راستەوخۆی هەبێ لەسەر كایەكانی ژیان لەسەر ئاستی جیهان، ئیتر لەمانا ئابوریەكەی زیاتر رەهەندی سیاسی وەرئەگرێ، نەك وەك كاڵایەك كەتەنها رەهەندە ئابوریەكەی لەسەر خستنەڕوو داوا واتا supply and demand بێ.
ئەگەر لەدیدی ئابوری/ كۆمەڵایەتی سەیری نەوت / وزە بكەین، لەمێژووی ئابوری/ كۆمەڵایەتی ئەمە ئاشكرایە كە پێشكەوتنی بەكارهێنانی وزە كاریگەری سەرەكی هەبووەو هەیە لە سەر زۆربوونی ژمارەی دانیشتوانی جیهان. بەهۆی زۆربوونی وزەو بەكارهێنانی وزە لەئاستیكی فرا‌وانا لەبوارەكانی پیشەسازیدا رێگەخۆشكەربوو بۆ دروستبوونی زەمینەی گونجاو بۆ گەشەو پەرەپێدانی هەموو بوارەكانی وە كەرتەكانی ئابوری، هەر لەپیشەسازی و كشتوكاڵ و خزمەت گوزاری و تەندروستی و گەشتوگوزار، تا دەگاتەبواری بازرگانی و گواستنەوە.
لەگەڵ بەكارهێنانی نەوت وەك وزەی جێگرەوە بۆ خەڵووز لەهەموو بوارەكانی پیشەسازی و گواستنەوەو بەرهەم هێنانیا شۆرشێكی ئابوری دروست كرد بەزیادبوونی داهاتی وەڵات و تاك وە بەمەش پێشكەوتنی بوارەكانی تری كۆمەڵایەتی و پەیوەندیە نێو دەوڵەتیەكان، هەروەها بە شێوەیەكی رێژەیی فەراهەمبوونی ژیان و گوزەرانی با ش بۆ وەڵاتانی بەكاربەر و بەرهەمهێنەر بووەهۆی پێشكەوتنی كەرتەكانی تەندروستی و كۆمەڵایەتی .
لەرووی پیشەسازیەوە، نەوت توانی كەرتەكانی بەرهەمهێنانی پیشەسازی بەشێوەیەكی زۆر دیار/SIGNIFICANT زیاد بكات، بەمەش كەرتەكانی بەرهەم هێنان بوون بەشوێنی كارو داهات بۆ خەڵكانێكی زۆر، هەر بۆیە دەبیبین لەگەڵ بەكارهێنانی نەوت بەتایبەت لەدوای جەنگی دووەمی جیهانیەوە لە بوارەكانی پیشەسازیدا ژمارەی بێكاران لەوەڵاتانی پیشەسازی بەشێوەیەكی زۆر دیار و بەرچاو نزم بۆوە بۆ كەمترین ئاست بەمەش هەم داهاتی تاك هەم دەوڵەت گۆڕانی گەورەی بەسەرهات، بەم زیادبوونەی داهات، توانرا زۆر لایەنی تری ژیانی شارستانی و كۆمەڵایەتی و تەندروستی برەوی پێبدرێ، هەر لەئاستی خوێندن و پەروەردەو فەرهەنگ تا ئەگاتە لایەنی وەرزش و چالاكیەكانی تری كۆمەڵایەتی.
بەهەمان شێوە لەبواری بەرهەم هێنانی كشتوكاڵ، بەتایبەت ئەوەی كەبەشۆرشی سەوز ناسراوە، بەكارهێنانی وزەی نەوت لەبواری بەرهەم هێنانی كشتوكاڵ و كەرستەخۆراكیەكانا، رۆڵی سەرەكی و كاریگەری هەبووە كە بە هۆیەوە بەرهەمی كشتوكاڵی وە خۆراكی بەشێوەیەكی زۆر بەرچاو زیاد بكات، تابتوانرێت بەئەندازەی پێویست خۆراك بۆ دانیشتوانی سەر زەوی بەرهەم بهێنرێت.
لەگەڵ پەیدابوونی پیشەسازی و كۆچكر دنی زۆری خەڵكی گوندەكان لەوەڵاتانی پیشەسازی بۆ ناو شارەكان بەمەبەستی كاركردن لەكارگەكان بۆ پەیداكردنی داهاتی زیاتر. ئەگەر شۆرشی سەوز نەبوایه، وەكو ئاماژەمان پێدا، نەوت وەك بەكارهینانی وزە رۆڵی سەرەكی تیابینی. نەك لەوەڵاتانی جیهانی سێیەم، بەڵكو لەوەڵاتانی پیشەسازیشا خەڵك تووشی كەمی خۆراك و برسیەتی ئەبوونەوە.
لەرووی كۆمەڵایەتی و تەندروستی، دروستبوونی دیاردەی دەوڵەتی خۆشگوزەران لەوەڵاتانی رۆژئاواو جیهان هەموو بەهۆی زیادبوونی داهاتەوە بوو كەلەرێگەی وزەی نەوتەوە فەراهەم كرا. بۆیە ئەتوانین هەموو ئەو پێشكەوتنەی لەدوای جەنگی جیهانیەوە جیهان بەخۆیەوەبینی ناوی بنێین شۆرشی نەوت.
كاڵای نەوت تەنها كاڵایەكە ئەوەندەی بۆ بەكاربەران بۆتە مایەیی خۆشگوزەرانی و فەراهەم بوونی ئاشتی كۆمەڵایەتی بەهیچ جۆرێك بە چارەگی ئەم ئەندازەیەش بۆ بەمیللەتان و وەڵاتانی بەهەمهێنەر سوودی نەبووه. هەڵبەتە جگە لە نەرویج، هەروەها كاڵای نەوت دووبارە تەنها كاڵایەكه، كە تائێستاش سیاسەت و ئابوریەكەی لەدەست زۆربەی هەرەزۆری وەڵاتانی بەرهەم هێنەردا نیە، بەڵكو وەڵاتانی تر خاوەنی سیاسەتی نەوتن و نەوت بەكاردێنن لەهەموو هاوكێشە سیاسی و جیۆپۆلیتك و هاوسەنگی هێزدا هەم لەسەر ئاستی ناوچەیی ، هەم لەسەر ئاستی نێونەتەوەیی و جیهانیدا. وەكو لەسەرەوە ئاماژەمان پێدا نەوت بۆ وەڵاتانی بەكابەری پیشەسازی بووەتە رێگەی كارا بۆ خۆشگوزەرانی و ئاشتی كۆمەڵایەتی و بەرەوپێشچوونی هەموو بوارەكانی كۆمەڵایەتی و تەندروستی و دروستبوونی سیستەم و دەوڵەتی خۆشگوزەران”wilferd state” بەپلەی جیاواز . بەڵام نەوت بۆ زۆربەی هەرەزۆری وەڵاتانی بەرهەم هێنەر، نەك هەر نەبۆتە مایەی خۆشگوزەرانی و ئاشتی كۆمەڵایەتی، بەڵكو لەزۆر كاتدا وەكو لەوتارێكی پێشووترا باسم لێوەكردبوو، نەوت لەبری ئەوەی ببیێتە روناكی بووەتە ئاگر بۆ ژیان و گوزەرانی زۆری خەڵكانی وڵاتانی بەرهەم هێنەر. بۆ وەلامی ئەم پرسیارە بۆچی ئەم جیاوازیە هەیە لەنێوان وەڵاتانی بەكاربەر و بەرهەم هێنەری نەوت لەسەر ئاستی سوود وەرگرتن لەئابوری نەوت، پێویست ئەكات ئاماژە بە گرنگترین كاریگەریە خراپەكانی نەوت بكەین لەسەر گەلان و وەڵاتانی بەرهەم هێنەری نەوت بەتایبەت لەوەڵاتانی جیهانی عەرەبی و ئیسلامی بەكوردستانیشەوە.
1 – نەوت وەك تەنها سەرچاوەی ئابوری و داهاتی كاش سودی لێ وەرگیراوە بێ بەكارهێنانی هیچ هێزێكی عەقلی و زانستی و تەكنەلۆژی لە لایەن ولاتانی بەرهەم هێنەری نەوت دوبارە جگە لەنەرویج بووە بەهۆی ئەوەی كە:
A – كەرتەكانی تری ئابوری بۆ ژیان تەواو پشتگوێ بخرێن یان زۆر گرنگیان پێنەدرێ، كە ئەمە لە زۆربەی هەرەزۆری وەڵاتانی بەرهەم هێنەری نەوت بەئاشكرا ئەبینرێت بەكوردستانیشەوە، وەكو ئەمڕۆ هەموومان شاهید حاڵی كوردستانین كەپارەی نەوت نەبێ هەتا نیوە مووچەو چارەكە مووچەش نابێ، بەمەش هەموو كایەكانی ژیان وەستاوە. كاتێ بەندە لە بەرنامەیەكی تیڤی باسی گرنگی كەرتەكانی تری ئابووری ئەكرد یەكێ لەبەلاش خۆرەكانی میلیشیا بەناو رۆژنامەنووس بەئاشكرا ئەمەی دەگووت كە” ئێمە وەڵاتی نەوتین پێویسمان بەكەرتەكانی تری ئابوری نیە .
B – ئەم پشت بەستنە رەهایە بە نەوت لە زۆری ولاتانی نەوتی بۆ ژیان و خۆش گوزەرانیەكی ساختە، وەك ولاتانی كەنداو بۆ نمونە هەموو كایەكانی كاری فكری پەكخست لەسەر ئاستی مەعریفە، زانستی و فەرهەنگی كە دووبارە هەموو ئەو دواكەوتوییە فكری و زانستی و كۆمەڵایەتی و فەرهەنگیە لەوەڵاتانی بەرهەم هێنەریی نەوت، بەڵگەیەكی حاشا هەڵنەگرە . نەوت لەبری ئەوەی تاكی كۆمەڵ و هەموو رەهەندەكانی ژیانی سیاسی فكری، فەرهەنگی، شارستانی، هەرەوەها هەموو بوارەكانی كەرتەكانی تری ئابوری چالاك بكات، لەراستیدا هەموویانی سڕو بێ كاریگەر كرد لە ولاتانی نەوتی .
2 – پارەی نەختینەی نەوت كە لە زۆر وەڵاتانی بەرهەم هێنەر وەك بەلاش سەیر ئەكرێ، چونكە بێ ماندوبوون دێتە دەستیان، وە فەرهەنگی كار و بەهای كاریش نەبۆتە كاراكتەری پەروەردەیی لەسەر ئاستی كۆمەڵگە، بۆیە بەشی هەرەزۆری تاكەكانی ناو كۆمەڵگە وە هەتا لەسەر ئاستی دەسەڵاتی سیاسیش لەم شوێنانەی كەنەوت هەیەهێندەی فەرهەنگی بەلاش خۆری و سەرفكردنی گەمژانە باوە، نیو ئەوەندەش فەرهەنگی كار و بەرهەم هێنان و خۆماندوكردن بوونی نیە، بێ گومان ئەمەش كاریگەری خراپی هەبووەو ئەبێ لەسەر بواری پەروەردەی فكری و خۆ رێكخستن و متمانەبەتواناكانی خۆ.
3 – لەزۆربەی وەڵاتانی بەرهەم هێنەری نەوت داهات و كەرتی نەوت لەلایەن چەند یان چەندەها كۆمپانیای جۆراوجۆری بواری وزەوە بەهاوكاری نوخبەیەكی بەناو سیاسی یان هەندێجار لەلایەن خێلێك یان خێزانێكەوە كۆنتڕۆڵ و مۆنۆپۆل/ قۆرخ كراوە بێ بەشداری خەڵك لەبریاری سیاسەت و ئابووری نەوتا . ئەم قۆرخكارانە هەموو داهات و سودەكانی نەوت بۆ خۆشگوزەرانی سوڵتانانەی خۆ و بەرژەوەندی مانەوەی خۆیان بەكار ئەهێنن، بێگوێدانە هیچ بەهایەك و بەرژەوەندیەكی میللی و نیشتمانی.
4 – لەرووی كۆمەڵایتیەوە، بەهۆی گل بوونەوەی سامانی نەوت لەدەستی كەمینەكی دەسەڵاتدار، بۆتە قۆرخكردنی هەموو داهات و بەكارهێنانی نەوت بۆ بەرژەوەندی خۆیان حاڵەتێكی كۆمەڵایەتی ناسرووشتی خوڵقاندوە بەوەی كەوا كەمینەیەك لەپرا بەدەست بەسەراگرتنی نەوت ئەبنەخاوەن سەدان ملیارد دۆلار و سامانێك كەلەخەویش نەیان بیناوە ، واتە ئەم نوخبە تازە بەسەرا كەوتووە بەهۆی قۆرخكاری تەواوی داهاتی نەوتە وە كۆمەڵگەكانی وڵاتانی بەرهەم هێنەری نەوتیان دوو لەت كردوە نەك بەمانا سیاسی و ئابوری و چینایەتیەكەی، بەڵكو بەمانای یاسای هەرە سەرتایە جەنگەلیەكان. واتا دروستبوونی چینێكی دڕندەو فاسد پشت بەستوو بەسامانی نەوت و قۆرخكردنی نەوت وە زۆرینەی خەڵكی بێ ماف و بێ دەنگ و بێ راو و بێ بڕیار و بێ ئازادی كەنمونەی ئەمە لە هەموو وەڵاتانی نەوتی جیهانی سێیەم كەم یان زۆر بەدی ئەكرێ، دەسەڵاتی ” ئال السعود ” نمونەی هەرەزەقی ئەو دوو لەت كرنی كۆمەڵگەیەبۆ چینێكی زۆردار و دەوڵەمەندو نەوتدار و چینێكی شێلدراو كەبەشی هەرەزۆری هاوڵاتیان لەخۆ ئەگرێ.
ئەم دوو لەت بوونی كۆمەڵگە بۆ دوو چینی تەواو جیاواز لەژیان، گوزەران، بەرژەوەندی و ئامانج بۆتەهۆی نەبوونی هیچ سەرنەوشتێكی هاوبەش لەنێوان ئەم دوو چینەدا، بەڵكو لەمەش زیاتر هەمیشە شەڕێكی نهێنی و سا رد هەیە لە نێوانیان كەدرەنگ یان زوو ئەم شەڕە نهێنیە ئەبێتە شەڕێكی گەرم كەئەوكات نەتەنها ئاشتی كۆمەڵایەتی كەلەبنەمادا لەم كۆمەڵگە نەوتیەد اگیركراوانەدا نیە بەتەواوی بوونی نامێنێ، بەڵكو هەموو وەڵات و كایەكانی ژیان هەڕەشەی لەناوچوون و وێران بوونیان لێ ئەكرێ كەلێرەدا عێراق و لیبیا نمونەی زیندون بۆ ئەمە، كە ئەشێ هەمان نمونەی عێراق و لیبیا لەزۆربەی وڵاتانی نەوتی جیهانی عەرەبی و ئیسلامی دووبارەببێتەوە، ئەگەر هەرچی زووتر سامان و ئابوری نەوت نەگەرێتەوە بۆ خەلك وە كۆتایی بەخاوەنداریەتی نەوت نەهێنرێ لەلایەن كەمینەیەكی دەسەڵاتداری گەندەڵ و چاوچنۆك و ستەمكار.
دووكەرت بوون یان دوولەت بوونی كۆمەڵگەنەوتیەكان لەوەڵاتانی جیهانی عەرەبی و ئیسلامی لەسەر بنەمای خاوەنداریەتی تەواوی ئابوری نەوت لەلایەن كەمینیەك و بێ بەش بوونی زۆرینەش لەهەموو خێرێكی نەوت بۆتە هۆی بە فیرۆدانی سامانێكی گەورەی گشتی بێ وێنە . ئەگەر تەنها ئەم 10 ساڵەی دوایی وەربگرین وە تەنها ئەگەر وەڵاتانی كەنداو عێراق و ئێران وەربگرین، بەهەزاران ملیار دۆلار لە فرۆشتنی نەوت دەستكەوتیان هەبووە ، بەڵام لەگەڵ ئەمەش ئەبینین هیچ پێشكەوتنێكی بەرچاو لەم شوێنانەرووی نەداوە لە رووی گەشەو پەرەپێدانی كەرتەكانی تری ئابوری لەسەر بنەمای زانستی و تەكنەلۆژی و بازاڕ.
هەڵبەتە هەندێك وەڵات وەك عێراقی سەردەمی سەدام و شای ئێران و لەگەڵ لیبیای قەزافی بەپاڵنەری رۆحی نەتەوەپەرستی لەهەوڵی ئەوەدابوون كە سامانی نەوت بەكاربێنن بۆ پێشكەوتنی كەرتی كشتوكاڵ و ئاودێری و پیشەسازی و هەتا تەكنەلۆژیای ناوكی و سەربازی، بەڵام بەئامانجی باڵادەست بوونی نەتەوەكەی خۆیان وەلەسەر ژیان و حسابی ئازادی و دیموكراسی كەئەنجامەكەی وەكو بینیمان خراپتربوو لەچاو ئەو شوێنانەی كەنەوت تەنها بۆ ئارەزووی خۆشگوزەرانی كەمینەیەكی فاسدی ستەمكار بەكاردێ، وەك وەڵاتانی كەنداو و هەندێك وەڵاتانی ئەفریقیا و اسیا.
بەشێوەیەكی راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ نەوت رۆڵی گرنگ و بڕیاردەری هەبووە لە نەخشەی جیۆپۆلۆتیك لەهەموو ناوچەنەوتیەكانی جیهان، هەروەها رۆڵی هەبووە لەهاوسەنگی هێز و شێوازی جۆری فەرمانڕەوای دەسەڵاتە دەستنیشان كراوەكانی وەڵاتانی نەوت هەروەكو لەوتارێكی تردا گووتومە جیۆپۆلۆتیكی جیهان بەتایبەتی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پەیوەندی بەبوونی نەوتەوە هەیە بەهەموو رەگەزەكانیەوە وەك شوێنی بەرهەم هێنان، گواستنەوە، بەبازاڕ كردن. هەروەها خاوەنداریەتی نەوتیش بەهەمان جۆر، پەیوەندی بەسیاسەتی جیۆپۆلۆتیكەوەهەیە هەروەكو لەسەرەوەئاماژەم پێكرد كەراستە نەوت خاوەنەكەی ئەو وەڵات و گەلانەیە كە نەوتی تیایە لەرووی جیۆگرافیەوە ، بەڵام سیاسەت و بەهای نەوت وەڵاتا نی تر وە كەسانی تر خاوەنداریەتی ئەكەن. هەتا ئەوانەی بەناو دەسەڵاتداران وە بەناو سەرۆك و خاوەن نەوتن لە زۆربەی وەڵاتانی نەوتی لەڕاستیدا تەنها ئەركی ئاسایش و ئیدارەكردنی نەوت ئەبینن لەناو خۆی وەڵاتەكانیان، كەخۆشیان خاوەنی هیچ توانا و دەسەڵاتێك نین، بەڵكو پێیان بەخشراوە یان پێیان سپێراوە، ئەویش تا ئەوكاتەی كەتوانای ئەوەیان هەیە، ئەرك بەشێوەیەكی قبوڵكراو بەئەنجام بگێنن. هەركات توانای ئەنجامدانی كارو فەرمانیان نەما خۆیان هیوا بەوەئەخوازن نەك سەرۆك بان، بەڵكو شوان و گاوانی چەند مانگا و بزنێك بان. واتا خاوەنی راستەقینەی نەوت هێزەگەورەكانی جیهانن، وەئەوە هێزە گەورەكانی جیهانن كەخاوەنداریەتی راستەقینەی نەوت و وزە ئەكەن، نەك ئەمانەی كەلەبەشێكی ئەم نەوتەی كەبۆ گەل و وەڵاتەكانیان دیاری كراوە بەزۆر و ستەم و ساختەبۆ خۆیان دەستیان بەسەردا گرتووەو، خۆیان كردۆتە خاوەنداریی هەموو شتێك بێ لەبەرچاوگرتنی هیچ بەها و بەرپرسیاریەكی میللی و نیشتمانی و مرۆڤی و ئەخلاقی.
ئەوەی جێگای كۆمێدیە هەموو ئەوانە كە لەڕێگەی سامان و داهاتی نەوتەوە لافی سەرۆك و پاشایی لێ ئەدەن، ئەكەونە ئەو وەهمەوە كە بەراستی خۆیان بەسەرۆك و دەسەڵاتداری راستەقینە ئەزانن بەسەر خەڵكەوە، بەڵام لەڕاستیدا ئەمانە بێباك و بێ هەستی بەرپرسیاریەتین، وەهیچ كاراكتەری بەرپرسیاریان نییە. وەهمی دەسەڵاتداری بەرپرسانی وەڵاتانی بەرهەم هێنەری نەوت، بەتایبەت لەرۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكوری ئەفریقا، ئەو راسییەیان لا ونه، كە ئا بووری وە سیاسەتی نەوت، كە لە دەرهێنانی نەوت، گواستنەوەی نەوت بۆ بازاڕەكان و فرۆشتنی وە دیاریكردنی بەهای نەوت كەسانی تر و وەڵاتانی تر بڕیاری لەسەر ئەدەن. واتا خاوەنداریەتی نەوەت بەمە نیە، كە بەحوكمی شوێنی جوگرافیا لەم شوێنانەیە كە ئامانەی تیا بەدەسەڵاتدار كراون.
ئەمڕۆ وەهمی سامان و دەسەڵاتی نەوت بۆتەگرفت بۆ گەلانی ئەو شوێنانەی كەنەوتی تیایە، هەتا بۆتەگرفت بۆ جیهانیش، چونكەدەسەڵاتدارانی ناوچە نەوتیەكان لەبنەڕەتدا وەك لەسەرەوە ئاماژەمان پێدا خەڵكانی ناشی و بێباك وە تازە بەسەردا كەوتوون و، تووشی ئەو وەهەمە بوون كەبەڕاست خۆیان بە شایستەو بەدیهێنەری سامانی نەختینەی نەوت ئە زانن. بۆیە زۆرجار نا ئاگا زیاتر لەوەی كەهەن هەنگاو ئەنێن تا لەشوێنێكدا گیر ئەكەن و سەری خۆیان لەبەربەستە ئاسنینەكانی دنیای راستی و سیاسەت ئەدەن، ئینجا راستی بوونی خۆیان بۆ دەردەكەوێت، بەڵام كاتێك راستی بوون و كێشی خۆیان بۆ دەردەكەوێت كات تێپەڕیوە، نمونەی ئەمانە لەدوای شۆرشی نەوت زۆرە. هەموو ئەمانەی كە لەناوچەنەوتیەكان بێ پاڵپشتی راستەقینەی جەماوەر لەچوارچێوەی یاسا و دەستوردا دەسەڵاتیان هەیە، ئەگەر یەقینیش نەبێ، لەبێباكی و هیچ و پووچیان ئەبێ گومانی جدی بكرێ، كەئەمانە ماڵی بەرپرسیاریەتی نین. هەركاتێك دەسەڵاتدارانی وەڵاتانی نەوتی راستی و توانا و پێگەی خۆیان بۆ دەركەوت ئەوكاتەزۆربەیان لەجیاتی سەركەشی وەك سەدام و قەزافی پەنا بۆ سامان و ئابوری نەوت ئەبە ن بۆ دابن كردنی ئاسایشی ژیان و مانەوەی خۆیان بەوەی كەئامادەن هەرچی هەیەوەك باج بیدەن بەهێزەناوچەی و جیهانیەكان تەنها لەبری ئەوەی لەدەسەڵاتەساختەكەیان بمێنەوە ،كەدیسان بۆ ئەم حاڵەش نمونەی كۆن و تازەمان زۆرە. كاتێك دەسەڵاتداران باج ئەدەن بۆ كڕینی رۆژانی تەمەنی دەسەڵاتیان لەسەر حیسابی ژیان و گوزەران و ئایندەی گەلەكانیان ئەبێ چاوەرێی كرانەوەی هەموو دەرگاكانی تراژیدیا بین بەڕووی خەڵكەوە ، لەگەڵ هەڵوەشانەوەی هەموو بەهاكانی ژیان و ئابوری و كۆمەڵایەتی .
پانۆڕامای نەوت هەر لەسەرەتایی سییەكانی سەدەی رابردوودا تا ئێستاش چەندەها درمای سیاسی، جیۆپۆلۆتیك، ئابوری لەگەڵ چەندەها دەرهاویشتەی كۆمەڵایەتی و نەخشەی نوێی هێزو مەیدانی ململانێی ناوچەیی و جیهانی لەخۆ‌گرتووە، بەجۆرێك ئەتوانین بڵێین كەهیچ كێشەو ململانەیەك و قەیرانێك لەم 80 ساڵەی دوایدا نەبووە كە وەكو درامای نەوت رۆڵی سەرەكی راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ تیا نەبینیبێ، بەجۆرێك لەهەندێك حاڵەتدا نەوت خۆی بۆتە سیاسەت و چەك لەكێشەو پەیوەندیە ناوچەیی و نێودەوڵەتیەكان، بۆ نمونە هەرچی هێزە گەورەكانی جیهان و ناوچەیەكان هەن، نەوت سیاسەتیانە بۆ دەستكەوتن و دەستبەسەردا گرتن و بڕیاردانیان لەسەریی، لەزۆر حاڵەتیشدا ئەم نەوتە بەكاردێ وەك چەكێك لەسیاسەتی ئابوری و جیۆپۆلۆلیتیك و دابەشبوونی هاوسەنگی هێزەكان ئەویش لە رێگای كاریگەری خستنەسەر بەهای نەوت لەبازاڕەكان، هەروەها لە رێگای رێگاكانی گواستنەوەی بۆ بازاڕەكانی جیهان. هەركاتەو هەرجارەی لەشوێنی درامای نەوت لەسەر پشت و شانی هێزەكاریگەریەكانی ناوچەو جیهانیەكان كەنەوت و ئابوری نەوت جو‌ڵێنەری سەرەكی هەموو هێزەكانەبەجۆر و شێوازی جیاواز نیشان ئەدرێت، كە بۆ هەندێك گەل و شوێن مژدەی خێر، وە بە بۆ هەندێكی تر هەواڵی تراژیدیا ئەدات. تا نەوت و گاز وەك تەنها سەرەچاوەی سەرەكی وزە بوونیان هەبێ شاهیدی گەلێك پانۆڕامای درامای نەوت ئەبین كەبێگومان ژیان و داهاتووی نەوەكانی جیهانی لەسەربەندە بە فۆڕم و ئەندازەی جیاواز لەشوێن و كاتی جیاوازدا. ئەوەی گرنگ بێ بۆ هەر گەل و وەڵاتێك بوونی سیاسەتێكی روون ، نیشتیمانی، مرۆڤ وە ژینگەدۆستانەیە تا بتوانن لانی كەمی ژیان و داهاتوویەكی سەر بەرزانە بۆ خەڵك و گەلی خۆیان فەراهەم بكەن، وە لەدرامای نەوتدا بەتەواوی نەبنە قوربانی یاری كەرانی سەرەكی دراماكانی نەوت چ لەسەر ئاستی ناوچەیی یان نێودەوڵەتی .
بەشداری چالاكانەو راستەقینەی خەڵك لەبڕیارە سیاسی و ئابوریەكاندا لەهەموو ئاستەكاندا مەرجی بنەڕتیە بۆ قوربانی نەبوونی رۆڵەو نەوەكانی گەل بۆ ژیان و گوزەرانی هێزە تەماحكارەكان.
لەگەڵ دیاریدەی گلۆبالیزم و بازاڕی ئازاد، گەلان و وەڵاتانی بەرهەم هێنەری نەوت رووبەڕووی سەخترین قەیرانی دارای و ئابوری ئەبنەوه، كە ئەشێ ئاكامەكانی لەهەموو روویەكەوە تراژیدیابێت، چونكە ئەو وەڵاتانە وەكو لەسەرتاوە ئاماژەمان پێدا، چەند دەیەك بە پاڵپشت بەسامان و داهاتی نەختینەی نەوت هەموو بوار و كەرتەكانی تری ئابوریان پشت گوێ خست، هەروەها سامانی مرۆیان لەرووی زانستی، تەكنەلۆژی و مەعریفی و فەهەنگیەوە بەتەواوی لەچوارچێوەیەكی ناچالاك و ناكارادا سڕكرد. ژێرخانی توانا مرۆییەكانیان هەر لەبنەڕەتەوەنەبوون وە دەسەلاتدارانی بێ باك و بەسەرا كەوتوی نەوتیش هیچ زەمینەیەكیان دروست نەكرد بۆ گەشە پێدا ن و پێگەیاندنی تواناكان وە هەروەها زەمینەشیان دروست نەكرد، كە توانا مرۆییەكان تێیدا بەكاربێت و بەرهەم هێنەربێت هەر لەبەر ئەمەشە زۆرێ لە خاوەن تواناكان لەگەڵ پەیدابوونی هەر هەلێ بێ دوودلی كۆچ ئەكەن . ئێستاش ئەم وەڵاتانە هەریەكەو بەجۆرێك ناچاركراون كەرۆڵی ئابوری دەوڵەتی كەم بكرێتەوە، واتا كەرتەكانی دەوڵەتی تایبەت بكرێن وەكو چۆن ئێستا سعویە خەریكی فرۆشتنی كۆمپانیایی نیشتیمانی ئارامكۆی نەوتە بە كەرتی تایبەتی و سەرمایەگوزەرانی بیانی، لەهەمانكاتدا نزمبوونەوەی بەهای نەوت لەبازاڕەكانی جیهاندا ناچار بوون بۆ پڕكردنەوەی بودجەی پێویست، باج و گومرگ و رسومات لەسەر هاوڵاتیان رۆژبەڕۆژ زیاد بكرێت وە هەروەها كەم كردنەوەی مووچەی فەرمانبەرانی، كەرتی گشتی. بێگوومان ئەمەش كاریگەریی سەختی ئەبێ لەسەر ژیان و گوزەران و داهاتووی ئابووریی تاك و كۆمەڵ، كەئەنجامەكە ی لەزۆر وەڵاتدا ئاسان نییە كەپێشبینی بكرێ، بەڵام هەموو قەیرانەكان نیشانەی هەواڵی خۆش نادەن ئەگەر لەسەر ئاستی نیشتمانی وە بەبەشداری راستەقینەی خەڵك چاكسازی ریشەیی نەكرێ لەبواری كارگێڕی، دەسەڵات ، چاكسازی لەبەرنامەی خوێندن و پەروەردە لەقۆناخی هەرەسەرەتاییەوە تا زانكۆكان بەئاراستەی كارابوونیان لەهەموو بوارەكانی ئابوری و بەرهەمهێنان لەگەڵ دروستكردنی زەمینەی تەندروست و ئامانجدار بۆ سەرمایەگوزاری ماددی و مرۆیی لەچوارچێوەی یاسایی و دەستوریدا لەگەڵ فەراهەمكردنی هەل و شانسی یەكسان بۆ هەمووان بە یاسا.
پانۆڕامای نەوت لەكوردستانیشدا بەهەمان جۆرە، بەڵام دژوارتر ئەبینرێ لەچاو ئەو ناوچەو وەڵاتانەی تر كە نەوتیان هەیە لەبەر زۆر هۆكار كە گرنگترینیان نەبوونی دامەزراوە دەوڵەتی و نیشتیمانیەكانە، كەلەسەر بنەمای بەرژەوەندی نیشتمانی و میللی مامڵە لەگەڵ نەوتدا بكەن. لەم شوێنانەی كەدەوڵەتن كەم یان زۆر دەوڵەتدارن ناچارن هەندێ هەستی بەرپرسیاریەتیان هەبێ بەرامبەر ژیان و گوزەرانی خەڵك هیچ نەبێ لەبەر هەندێ بەرپرسیاریەتی جیهانی وە پەیوەدیان بە دامەزراوە جیهانیەكانەوە ، بەڵام لەكوردستان لەبری دەوڵەتێكی یەكێتی نیشتمانی چەند گرووپ و دەستەی چەكدار بەگوێرەی بەرژەوەندی گرووپی حیزبی مامڵە لەگەڵ نەوتدا دەكەن، هەرەوەكو لەمیدیا كانەوە دەبینین و دەبیستین كەس نازانێ گرێبەست چۆن كراوە بەرهەم و داهات چەنده. هەر ئەمەش هۆیە كە ئەمرۆ كوردستان رووبەڕووی قەیرانێكی دارایی جددیی بۆتەوە، كەدەربازبوون لێی ئەگەر مەحاڵیش نەبێ زۆر سەختە ئەمەش بەڕاستی جێی داخە كە ئەكراو ئەشیا وانەبێ.