هونەری دەرەوە (Art brut)

قادر میرخان
هونەری دەرەکی کە بە ئارت بروت ناسراوە، زاراوەیەکە بۆ وەسفکردنی هونەر کە لەلایەن هونەرمەندەکانی خۆفێرکراو یان ڕانەهێنەکراوەوە دروستکراوە و بەشێک نین لە جیهانی هونەری سەرەکی. ئەم ژانرە هونەرە زۆرجار بە سروشتی خام و بێ فلتەر و ناتەقلیدی خۆی تایبەتمەندە و بە شێوەیەکی تایبەت لەلایەن کەسانێکەوە بەرهەم دەهێنرێت کە ڕاهێنانی هونەری فەرمییان کەم بووە یان هیچیان نەبووە.
زاراوەی "ئارت بروت" لەلایەن هونەرمەندی فەرەنسی ژان دوبۆفێ لە ناوەڕاستی سەدەی بیستەمدا داهێنراوە. دوبوفێت ئەم دەستەواژەیەی بەکارهێناوە بۆ ئاماژەکردن بەو هونەرەی کە لەلایەن تاکەکانەوە دروستکراوە کە لە جیهانی هونەری نەریتیدا بە "دەرەوە" دادەنران. ئەمەش ئەو کەسانەی گرتەوە کە نەخۆشی دەروونییان هەبوو، زیندانییەکان، منداڵەکان و ئەوانی دیکە کە لە دەرەوەی بازنەی هونەری دامەزراو بوون.
تایبەتمەندییە سەرەکییەکانی هونەری دەرەوە (ئارت بروت) بریتین لە:
١- خۆفێرکراو: زۆرجار هونەرمەندانی دەرەوە هیچ ڕاهێنانێکی فەرمییان لە بواری هونەردا نییە و ڕەنگە ئاشنای تەکنیکە هونەرییە دامەزراوەکان یان نەریتە دامەزراوەکان نەبن. زۆرجار کارەکانیان بە بێهەڵوێستی و پابەندنەبوون بە نۆرمەکانی هونەری ئاسایی دەناسرێتەوە.
٢- شێواز و فۆڕمی جۆراوجۆر: هونەری دەرەکی کۆمەڵێک ستایل لەخۆدەگرێت، لە وێنەکێشان و تابلۆی وردەوە تا پەیکەرسازی و کۆکردنەوە و تەنانەت  تەلارسازیش. زۆرجار جۆراوجۆری فۆرمەکان ڕەنگدانەوەی دید و داهێنەری ناوازەی تاکە هونەرمەندە.
٣- خام و بێ فلتەر: هونەری دەرەکی بە شێوەیەکی گشتی بەهۆی کاریگەری مێژووی هونەر، ڕەخنە، یان فشارە بازرگانییەکانەوە ناوەندگیری نییە. زۆرجار هونەرمەندان لەم ژانرەدا هونەر تەنها بۆ دەربڕینی کەسی دروست دەکەن و کارەکانیان دەتوانێت بە قووڵی سۆزداری و بێ پۆلیش بێت.
٤- هونەرمەندەکانی دەرەوە: لە کاتێکدا هونەری دەرەوە ئەو کەسانە دەگرێتەوە کە نەخۆشی دەروونییان هەیە و ئەوانەی کە دامەزراوەیی کراون، گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە هەموو هونەرمەندەکانی دەرەوە ناچنە ناو ئەم پۆلانەوە. زۆرێک لە هونەرمەندەکانی خۆفێردراو و کەسانی خولیا و ئەو کەسانەی کە ئەزموونی ژیانی ناتەقلیدییان هەیە بە هونەرمەندی دەرەوە دادەنرێت.
٥- بابەت و کەرەستەی جۆراوجۆر: هونەرمەندانی دەرەوە لە کارەکانیاندا کۆمەڵێک کەرەستە و بابەتی بەرفراوان بەکاردەهێنن. ئەمەش دەتوانێت شتە دۆزراوەکان، ماددە فڕێدراوەکان و میدیای ناتەقلیدی لەخۆبگرێت.
٦- - پێشانگا و گەلەری هونەری دەرەوە: ئێستا پێشانگە و گەلەری تایبەت هەیە کە تایبەتمەندن بە هونەری دەرەوە. ئەم شوێنانە سەکۆیەک بۆ هونەرمەندان ئاوتسایدەر دەڕەخسێنن بۆ ئەوەی کارەکانیان پیشانی بینەرێکی فراوانتر بدەن و پەیوەندی لەگەڵ کۆکەرەوە و ئارەزومەندان دروست بکەن.
٧- ڕوانگەی دەرەکی: زۆرێک لە هونەرمەندەکانی دەرەوە ئەزموونی ژیانی ناوازە و ناتەقلیدییان هەیە و زۆرجار هونەرەکەیان ڕەنگدانەوەی ململانێ و خەون و تێڕوانینە کەسییەکانیان بۆ جیهانە.
٨- تەحەددیاتەکان لە پێناسەکردن و پۆلێنکردندا: پێناسەکردنی هونەری دەرەکی دەتوانێت چالاک بێت چونکە بەرەنگاری پۆلێنکردنی ئاسان دەبێتەوە. سنوورەکانی نێوان هونەری دەرەوە و هونەری سەرەکی دەتوانن شل بن و ڕەنگە هەندێک لە هونەرمەندان لە هەژمارکردنی دەرەکییەوە بگوازرێنەوە بۆ بوون بە بەشێک لە جیهانی هونەری سەرەکی. 
٩- نەبوونی ناساندن: زۆرجار هونەرمەندانی دەرەوە لە دەرەوەی دامەزراوە هونەرییە سەرەکییەکان کاردەکەن و لەوانەیە بەدوای ناساندن یان چەسپاندن لە جیهانی هونەرەوە نەگەڕێن. لە ئەنجامدا هەندێک جار کارەکانیان لەلایەن کۆکەرەوە و کیوریتەر و زانایانەوە دەدۆزرێتەوە و پاڵپشتی دەکرێت.
١٠- ئازادی ڕادەربڕین: زۆرجار هونەری دەرەکی بەهۆی ئازادی ڕادەربڕین و توانای تێپەڕاندنی ڕێکەوتنە هونەرییەکانەوە ئاهەنگ دەگێڕدرێت. تەحەدای تێڕوانینە نەریتییەکان دەکات کە هونەر دەبێ چی بێت.
١١- کاریگەری نێودەوڵەتی: هونەری دەرەکی تەنها لە هیچ کولتوور و وڵاتێکی دیاریکراودا سنووردار نییە. فۆڕمی هاوشێوەی هونەری خۆفێرکردن و ناتەقلیدی لە سەرانسەری جیهاندا دەدۆزرێتەوە و بزووتنەوەی هونەری دەرەوەش کاریگەرییەکی نێودەوڵەتی هەبووە.
١٢- هونەری دەرەکی و کاریگەری هونەرمەندانی دەرەوە لەسەر کۆمەڵگا: لە دەرەوەی جیهانی هونەر، هونەری دەرەوە زۆرجار پرسیاری گرنگ لەبارەی داهێنان و تەندروستی دەروونی و ڕۆڵی هونەر لە کۆمەڵگادا دەوروژێنێت. تەحەدای تێڕوانینە پێشوەختەکان دەکات سەبارەت بەوەی کێ دەتوانێت هونەرمەند بێت و بەهای دەربڕینی هونەری بە هەموو فۆرمەکانییەوە.
١٣-هونەری دەرەوە بەدرێژایی ساڵان ناسنامە و ناوبانگێکی زۆری بەدەستهێناوە و زۆرێک لە هونەرمەندەکانی دەرەوە ئێستا کەسایەتییەکی بەناوبانگی جیهانی هونەرن. هەروەها کاریگەری لەسەر هونەرمەندان و بزووتنەوە سەرەکییەکان هەبووە، بەو پێیەی هەستێکی ڕەسەنایەتی و داهێنان بەرجەستە دەکات کە دەتوانێت لە هەموو پاشخانەکاندا ئیلهامبەخش بێت بۆ هونەرمەندان.
١٤- کۆکردنەوە و بەها: هونەری دەرەکی زیاتر بووەتە شتێکی کۆکراوە و بەرهەمەکانی هونەرمەندانێکی ناسراوی دەرەوە دەتوانن نرخێکی بەرچاو لە بازاڕی هونەردا فەراهەم بکەن. بەڵام بەهای هونەری دەرەوە تەنیا دارایی نییە؛ بەڵکە بەهۆی گرنگی کولتووری و هونەرییەکەیەوە بەرز دەنرخێنرێت.
گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە زاراوەی "هونەری دەرەکی" بە تێپەڕبوونی کات پەرەی سەندووە و مشتومڕێکی بەردەوام لەسەر پێناسە و سنوورەکانی هەیە. هەندێک پێیان باشە بۆ وەسفکردنی دەربڕینە هونەرییە هاوشێوەکان، زاراوەی وەک "هونەری خۆفێرکراو" یان "هونەری زمانی ڕەسەن" بەکاربهێنن. سەرەڕای ئەوەش، چەمکی هونەری دەرەوە بەردەوامە لە بوون بە لایەنێکی گرنگ و سەرنجڕاکێشی جیهانی هونەر.